Əvvəli ötən sayımızda
   
   O gəlmələr Osmanlının intiqamını bu yerli xalqdan - silahsız və köməksiz azərbaycanlılardan almaq istədilər. Onlar silahlanıb hərbi marş oxuyaraq yaxın vaxtlarda bu bölgədə, Ney-Nəvaya qədər, axırıncı müsəlman nəfəsinə son verənədək bütün azərbaycanlıları və b. müsəlmanları qırmağı planlaşdırmışdılar.
   Müttəfiqlərin planlarına da ən çox qaçan və ən çapuq meyil edən cilolar idi.
   Nakişi assurilər, gəlmə, qəddar cilolar, rəhmsiz ermənilər, başıpozuq rus əsgərləri Azərbaycanın qərbində - Urmiya, Səlmas və Xoy bölgəsində qətllərlə və soyğunçuluqla məşğul idilər.
   Yeperm adlı İrəvan tərəfdən gəlmiş quldur öz dəstəsilə Səfərqulu kəndinə hücum çəkdikdən və atışmada öldükdən sonra ertəsi gün erməni, assuri və rus əsgərləri bu kəndin camaatını qılıncdan keçirib, bir nəfəri sağ buraxmırlar, kəndin bütün var-dövlətini də talan edirlər. Nankor və daşürək assurilər divarı baş böyüklüyündə deşib müsəlmanların başını divarın o üzünə keçirdir, sonra başa ip sarıyır, ipin o biri uclarını bir neçə danaya bağlayıb danaları çubuqlayır, beləliklə baş bədəndən ayrılırdı...
   Osmanlı sərhəddindəki Mərcəvər kəndində isə iki nəfər rus kazakını ölü halda tapan kimi ruslar və ermənilər o kəndə saldıraraq hamını öldürüb, uşaq və qadınları da kənddən perik saldılar. Şalu kəndində bir qazak ölüsü tapılan tək rusların təlimatı ilə cilolar kəndi yandırdılar, əhalini də qılıncdan keçirdilər...
   Başqa sözlə, Xoy, Urmiya, Səlmas, Təbriz kimi şəhərləri Azərbaycan türklərindən, ümumilikdə müsəlmanlardan “təmizləyib”, bu bölgədə bir erməni-xristian dövləti yaradaraq sonra “Böyük Ermənistana” birləşdirməyi planlaşdırırdılar.
   Nəticədə Urmiyada 10 min nəfər bir neçə saatın ərzində qətlə yetirildi, uşaqlar böyüklərdən betər işgəncə ilə öldürüldülər. Ciloların da qoşunları Dilmağan şəhərinə basqın etməyə görə mühasirəni sıxlaşdırırdılar. Əhali qaçmaq üçün gecəni gözləyirdi. Yeganə qaçma imkanı Sədiqian darvazası idi ki, oranı da cilolar toplarla və b. vasitələrlə atəşə tutmuşdular. Yüzlərlə ana uşaqlarını itirmişdi. Qaçanları güllələyir, evləri yandırırdılar. Xəndəklər meyitlərlə dolu idi. Anaların çoxu südəmər körpələrini çaya atırdı ki, düşmənin əlinə keçməsin. 40 min nəfər uşaq-böyük və qocanı bu meyitlərin üstündən keçirərək ac-susuz, soyuqda Həftvana apardılar. Bir hissəsi qırılıb tələf oldu, bir hissəsi də Güney kəndinə qaçıb birtəhər canını qurtardı...
   Xoyla Təbriz arasındakı 200 km.-lik yolda addımbaşı cənazələrə rast gəlinirdi. Bu müsəlman qaçqınları bir yandan da kürd əşirət başçısı İsmayıl ağanın silahlı adamları soyur-lütləyirdilər. Məscidə sığınan müsəlmanları isə assurilər elə məsciddəcə ucdantutma qırmışdılar. O zaman bu bölgədən Tehrana məlumat göndərən Mirzə Sadiq xan Müstəşarətdövlə (xatırladaq ki, bu şəxs üç dəfə daxili işlər naziri təyin olunub - X.İ.) yazırdı ki, iki Rusiya ermənisi paytaxta varid olublar və cümə günü 15 nəfər erməni (6-sı qazak qərargahının vəzifəli şəxsləri) İsgəndərxan adlı erməninin evində gecə saat 12-yə qədər toplantı keçirib, İran tərəfə silah keçirmək barədə məşvərət ediblər. Hicri/qəməri 1333-cü ildə qələmə alınan bu yazılı bildirişdə o da göstərilir ki, ermənilər məharətlə Qəzvinə yetərincə silah yerləşiriblər; başqa vacib yerlərə də gizlicə lazımi silah-sursat yerləşdirməklə, planlaşdırırlar ki, İran dövlətinin əsas obyektlərinə, o cümlədən jandarm idarələrinə və s. cəld və effektli basqın həyata keçirə bilsinlər. Tehrana, Qəzvinə göndərilən silahların 1/3-i kazaklara, 2/3-si isə şəhərlərdə “öz ermənilərinə” paylanacaq. Silah gətirənlərin də “rus soldatı” qiyafəsində ermənilər olduğu bildirilirdi.
   Mənbədə qeyd olunur ki, içki adı ilə də yeşiklərdə Qəzvinə silah-sursat aparılırmış. Tehran ermənilərinin də Güney Azərbaycan torpaqlarında dəstə-dəstə, “rus soldatı” kimi yerləşərək bu proseslərldə fəal iştirak etdiyi bildirilir.
   Müəllif (Məxfi polis raportları kitabındakı (İran) materiallara dayanaraq), nəticə etibarı ilə qeyd edir ki, Qərbi Azərbaycanda ermənilər və onların xristian havadarları elə bir müdhiş cinayət törətmişlər ki, bunu tarix bağışlamayacaq. Qafqazdan - Cənubi Azərbaycana: Qarabağdan - Qaradağa... və s. şəhərlərədək qan hamamı yaradan bu vəhşilər tarixdə insanlığın da üzünü qara edən bir mənfur iz buraxmışlar.
    “Urmiya tarixi” kitabında İran müəllifi Məhəmməd Tamaddun da o faciəli olaylara xüsusi yer ayıraraq geniş şəkildə işıqlandırmışdır...
   Mirzə Bala Məmmədzadə isə ermənilərin o vaxtkı ərazi iddialarını sadalayaraq, ümumiləşdirib deyir: “...ermənilərin “Böyük Ermənistan”ı nə az, nə də çox, Türkiyə, İran və Qafqaz türklərinin yaşadıqları bütün əraziləri əhatə etməli idi”.
   “...Urmi bəlası deyə yad olunan bu qanlı faciələrdə qırılan islamların miqdarı saya gəlməyəcək qədər çox olduğu kimi, erməni “mücahidləri” tərəfindən “əsir” götürülən gənc azəri qızlarının “alayları” halında “rəsmi keçid”ləri də unudulmamışdır , ” - deyə M. B. Məmmədzadə o hadisələr vaxtı ermənilərin alçaqlıqları manyaklıq dərəcəsində etdiklərinə də toxunur.
   Haşiyə: Türk generalı Veysəl Ünüvar da 1948-ci ildə İstanbulda yayınlanmış “Naxçıvan: təlatüm və burulğanlar (1920-1921)” adlı xatirə kitabında bu olaya qısa toxunmuşdur. O, Simitkonu “Simiko”, Marşimonu “Mir Şasmun”, assuriləri isə “nəsturi”( Mosul bölgəsindəki xristian toplumuna və bu toplum üyələrinə verilmiş ad - X. İ.) kimi adlandıraraq belə yazır: “1918-ci ilin əvvəllərində Simiko Urmiya nəsturi rəisi Mir Şasmunu pusquya salıb başının adamları ilə birlikdə öldürmüşdü. Bunun üzərinə nəsturilər də müsəlman kəndlərini qətliama uğradır, rəvayətə görə 10000 adam öldürülür”. Görünür, V.Ünüvar bu olaylar haqda şifahi (ağızdan) və ötəri bilgiyə malik olduğundan bu olaydakı tərəfləri tam göstərməmişdir.Ancaq onun Simiko haqda və 1919-cu ildə Van dolaylarında durumla ilgili sunduğu başqa bilgilər yetərincə dəyərlidir: “ ...Mosul və Qars bölgələri arasındakı sahədə on birinci Qafqaz diviziyamızın yerləşdiyi Van və Hakkaridə kürdləri üsyana qaldırıb müqavimət imkanını aradan qaldırmağa, ermənilərin istilaçılıq hərəkətlərini asanlaşdırmağa cəhd göstərirdilər.
   Bütün cənub cəbhələrimizdə ingilislərin apardığı təbliğat ilə ermənilərin İğdır cəbhəsində söylədikləri söz eyni idi: hər ikisi kürdlər ilə ermənilərin qardaş olduqlarını iddia edirdilər. Beləcə məqsədləri açıqca görsənir, bizim bir şey söyləməyimizə lüzum qalmırdı. Düşmənlərin sözünün mənasını əşirət ağaları, başçıları çox yaxşı başa düşdülər. İngilislərin istismar üçün (Mosul siyasi hakiminin) qızıllarına arxa çevirdilər. Cənub sərhəddimizi qoruyurdular. Təhlükə ancaq şərq tərəfdən gələ bilərdi.
   Şərqdə, İranda kiçik bir əşirət rəisi Simiko hiyləgərliyi və cürətliliyi ilə qonşu əşirətləri soyğun məqsədilə öz ətrafında birləşdirmişdi. Bu adam ümumi hərbdən əvvəl bizə qarşı hərəkətlərə başlamış, müharibə zamanı isə vəziyyətin gedişinə uyğun olaraq bir neçə dəfə bizdən rusların tərəfinə və ruslardan bizim tərəfə keçmişdi. 1919-cu ilin əvvəllərində ölkəmizdə yenə oğurluq, soyğunçuluqla məşğul olmağa başladı. Bu adam ingilislərlə birləşə bilməzdi, çünki nəsturilərlə qan davası vardı. Ermənilərlə birləşə bilərdi. O zamankı İran hökumətinin isə qəribə bir halı vardı: müharibədən əvvəl baş verənlərdən xəbəri yox imiş kimi davranar və bunları Osmanlı hökumətinin üstünə yıxmaq üçün bəhanə axtarardı. (İran) ümumi hərb müddətində aradan çıxdı, müharibədən sonra isə bizdən 1960 il əvvəlki Part-Roma hüdudunu, yəni Fateh Sultan Məhmət dövründəki Fərat hüdudunu istədi və 1919-cu ildə qəbul etdikləri bir müqavilə ilə ingilislərin nəzarətinə keçdi. Ona görə Simiko məsələsində İrandan bir himmət gözləmək olmazdı.”
   General Veysəl Ünüvarın bildirdiyinə görə, daha sonra o özü Simikonu Türk tərəfə çəkmək üçün görəvləndirilsə də, Simiko onunla görüşməkdən yayınmış, Ünüvarla görüşə ( Dir köyünə) öz yerinə Şeyxülislamı olan o tərəflərdəki Kirəsin adlı sünnü türkmən əşirəti mollası Siracəddin əfəndini göndərmiş... sonra türklərin dünyaya qarşı üsyan etmiş bir millət kimi istiqlal mücadiləsində qərarlı olduqlarını duyunca Türkiyəyə verdiyi rahatsızlığı dayandıraraq, İranda bir xanlıq qurmağa cəhd etmişdi. İran hökuməti təhlükəni görmüş və Şərəfxana və Xoyda bir birlik saxlamaq (tutmaq) zorunda qalmışdı. Türkiyə də Simiko bəlasından qurtulub, əsl düşmənlə məşğul olmağa başlamışdı.
   Qeyd 1: O zaman iranlılarla osmanlılar arasında dostluq ilişgilərini gücləndirmək məqsədilə Təbrizdə İttihadi İslam Cəmiyyəti yaradılmışdı ki, bu cəmiyyətin də İran tərəfdən eşbaşqanı (həmsədri - X. İ.) doktor Cavad Heyətin atası Mirzə Əli Heyət (Müctəhib) idi. Və bu yazıda gedən materialların tarixi həqiqət olduğunu da o, öz oğlu - Tehranda nəşr olunan «Varlıq» dərgisinin baş yazarı (redaktoru), vətənsevər soydaşımız doktor Cavad Heyətə vaxtilə nəql etmişdir. Xatırladaq ki, həmin cəmiyyətin Osmanlı tərəfdən həmsədri mərhum Yusif Ziya bəy idi. Orası da məlum olur ki, Mirzə Əli Heyətin fəaliyyəti Güney-Batı Azərbaycana daxil olan Osmanlı ordusunun baş komandanı Ali İhsan Paşa tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdir.
   Ancaq çox təəssüf ki, Mirzə Əli Heyətdən fərqli olaraq, o zaman Quzey Azərbaycanda olduğu kimi, Güney Azərbaycanda da bəzi millət başçılarımız yanlış mövqe tutaraq, Rusiya kommunistlərinə, əslində ruslara və ermənilərə xidmət göstərmiş, Türk ordusunun gəlişinə qarşı olmuşlar. Belə öndərlərdən biri - Quzey Azərbaycanda da xatirəsini həmişə məhəbbətlə andığımız Şeyx Məhəmməd Xiyabani idi. Millətimizin qan içində boğulduğu bir məqamda onu xilasa gələn Türk ordusuna qarşı çıxan Xiyabani başının dəstəsilə birgə məğlub edilmiş, sonra əsir alınaraq Türkiyəyə aparılmış, amma bir neçə aydan sonra əfv edilərək buraxılmışdı. Amma təbii ki, qoca tarix və ədalətli Tanrı bu cür haqsızlıqları nə Məşədi Əzizbəyova, nə Şeyx Məhəmməd Xiyabaniyə, nə də bu qəbildən olan öncül şəxsiyyətlərimizə bağışlamayacaqdır...
   Cənubdakı mənbələrdə o zaman xilaskarlıq missiyası ilə İrana gələn Osmanlı ordusunun komandanı Ferik bəyin İran hökumət tərəfdarı millətpərvər şəxsiyyət Əmir Ərşəd Xana məktubundan da bəhs edilir, eyni zamanda bu şəxsiyyətlərlə ortaq fəaliyyətlərdə bulunan ağabəyi Sərdar Aşayir Hacıalılının (doktor Cavad Heyətin yeznəsi doktor Cahanşah Hacıalılının atası), güneyli topçu komandanı - sonralar general rütbəsi almış Mahmud Eminin də adı müsbət planda hallanır.
   Bütün bu qeydlərdən hasil olan ən ciddi nəticə isə odur ki, o zaman Vəhib və Xəlil paşaların (Osmanlı Şərq Ordular Qrupu komandanları), Nuru Paşanın (Qafqaz İslam Ordusu komandanı), Kazım Qarabəkir paşanın (Osmanli Doğu Cəbhəsi komandanı) , eləcə də digər çox görkəmli türk zabitlərinin və məğrur məhmətciyin (türk əsgərinin) qaziliyi və şəhidliyi bahasına Güney - Quzey Azərbaycan və Doğu Anadolu ərazilərində növbəti erməni-xristian dövlətinin qurulmasının qarşısı birdəfəlik alındı.
   Qeyd 2: Bütün bu qanlı olaylara və tarixi keşməkeşlərə nəzər saldıqdan sonra ermənilərin İran daxilində yenidən kök atıb siyasi-iqtisadi uğurlar qazanmasının isə məntiqini əsla “başa düşmək” olmur: necə ola bilər ki, İranda (o sıradan Güney Azərbaycanda) Azərbaycan türklərini və başqa müsəlman xalqlarını soy qırımına uğradaraq, orada erməni-xristian dövləti yaratmağa çalışan bir topluma sonralar İranda yaşıl işıq yandırılmışdır?!
   Xatırladaq ki, İran içərisində ermənilərin siyasətlərini “yenidən qurması” vaxtilə Mirzə Bala Məmmədzadənin də diqqətini cəlb etmişdi.
   Ararat daşnak hökumətinin süqutundan sonra ermənilərin Təbrizdə güclənməsi və oranı erməni hərəkatının əsas mərkəzlərindən birinə çevirməsi Mirzə Bala Məmmədzadəni özəlliklə çox qayğılandırmışdı.
   O, vaxtlar İranın iqtisadiyyatında və ticarətində böyük rolu olan ermənilərin, Sovet səfirinin də erməni millətindən (Davtyan) təyin edilməsinə nail olduqlarını bildirən M.B.Məmmədzadə ermənilərin “Droşaq” qəzetindəki növbəti hiylələri barədə (“Droşaq”dan iqtibas gətirərək) yazırdı: “1894-1896 sənələrində Van və Ərzurum vilayətlərində ermənilər qətliam edilərkən dost rus konsulları erməni mühacirlərini Osmanlı cəlladlarına təslim edərkən, İngilis konsulu erməniləri türk toplarına hədəfi - ittixaz etdiyi zaman arkadaş İran millətinin konsulları idi ki, erməni millətinin mühafizəsini və erməni bədbəxtlərinin qətliamdan xilasını düşünürdülər və 1914-1915 sənələrində alman və Amerika şahbəndərlərindən ziyada İran konsulusları erməni millətinin himayəsinə səy edir, ermənilərin mühafizəsini düşünürdülər”.
   Əlbəttə, nə 1894-1896-cı ildə erməniləri soyqırıma uğradan olmamışdı, nə də Osmanlı və ya başqa ölkələrdəki sənədlərdə İran səfirlərinin Anadolu ermənilərini bu cür himayə etməsi barədə məlumata rast gəlinməyib. Sadəcə olaraq Qərbdən, çar və bolşevik Rusiyasından istədiyini tam ala bilməyən ermənilər gələcək siyasətləri üçün İran dövlətinə və farslara (bu dövlətin əsasını təşkil edən türklərə deyil!) yarınmaqdaydılar, vəssalam.
   “Droşaq” öz fikrini yekunlaşdıraraq bu qərara gəlir ki, İran dövlətinin Türkiyə ermənilərini himayə etmələri və s. “siyasi fikirlərdən deyil, eyni arkadaşlıq və qandaşlıqdan irəli gəlirmiş”.
    Göründüyü kimi, erməni siyasətçiləri və müəllifləri lazım gəldikdə iranlını (farsı, türkü) düşmən (yəni müsəlman) kimi qırıb - dövlətçiliyini məhv etməyə, lazım gəldikdə isə hami-xilaskar, hətta arkadaş və qandaş kimi qılıqlayıb, qoltuğuna girməyə hazırdır. Eynilə ingilislərə (və onların müttəfiqlərinə), ruslara, gürcülərə və hətta Osmanlı dövlətinə yaxud Gənctürklərə münasibətdə olduqları kimi.   

   Xaqani İSMAYIL,
   tədqiqatçı