“Arşın mal alan”dan üzü bəri. I yazı

Kinematoqraf yaranandan bəri teatrdan ilham alıb. Məşhur romanlar, povestlər, pyeslərlə yanaşı, nə qədər qəribə olsa da, səssiz film dövründə də musiqili əsərlərə müraciət olunub, opera və operettaları ekranlaşdırmağa cəhd edilib.

Nümunə üçün çox uzağa getməyə dəyməz. 1916-cı ildə Bakıda Üzeyir Hacıbəylinin “Arşın mal alan” operettasını “Filma” səhmdar cəmiyyətinin lentə aldığını yada salaq. Düzdür, rus rejissor Boris Svetlovun filmi (operator – Qriqori Lemberq) sənət nöqteyi-nəzərindən uğurlu alınmamış və 1917-ci ilin yanvarında “Forum” kinoteatrında bir neçə dəfə göstərildikdən sonra Üzeyir bəyin təkidi ilə nümayişi dayandırılmışdı. Yeri gəlmişkən, filmdə əsas rolları Hüseynqulu Sarabski (Əsgər), Mirzağa Əliyev (Süleyman), Ələkbər Hüseynzadə (Soltan bəy), Əhməd Ağdamski (Gülçöhrə) oynamışdı.

Dünya kinosunda da belə nümunələr olub. Məsələn, 1913-cü ildə Rusiyada Vasili Qonçarovun və Pyotr Çardıninin “Romanovlar sülaləsinin hakimiyyətə gəlişi” (digər adı – “1613”), eləcə də bir il əvvəl çəkilişi yarımçıq qalmış “Çar uğrunda həyat” adlı filmi M.İ.Qlinkanın eyniadlı operasının (sonralar bu opera “İvan Susanin” adı ilə tanındı) motivləri əsasında çəkilibmiş.

Ümumiyyətlə isə, əsl, yəni səsli musiqili filmlərin tarixi 1927-ci ildən başlayır. Həmin il ABŞ-da “Caz müğənnisi” filmi ekrana çıxır, 1930-cu ildə kinonun vətəni Fransada Röne Kler “Paris damları altında” filmi təqdim edilir. Bu günədək populyarlığını saxlayan “Şən uşaqlar” ilk musiqili sovet filminin “doğum” tarixi isə 1934-cü ilə təsadüf edir.  

Azərbaycanda ilk milli musiqili film

də ya “Arşın mal alan”, ya da “O olmasın, bu olsun” olmalı idi. Yəni məntiq bunu deyir. 1945-ci ildə ekranlara çıxmış “Arşın mal alan” filmi ilk növbədə gözəl aktyor heyəti və Üzeyir bəyin operettasının “nöqtə-vergül”ünə toxunulmaması, süjet xəttinə kinonun tələb etdiyi elementlərin əlavə edilməməsi ilə diqqəti çəkir. Bu film barədə təxminən elə 1945-ci ildən bəri danışılıb-yazıldığına görə, Böyük Vətən müharibəsinin qızğın çağlarında sırf ideoloji baxımdan (Amerika bizi qabaqlamasın, ABŞ rejissoru (erməni əsilli) sovet vətəndaşı olan bəstəkarın əsərini öz adına çıxmasın deyə) “Arşın mal alan” filminin çəkilişləri baş tutdu. Artıq illərdir ki, nə SSRİ var, nə onun siyasəti. Amma bizə Rəşid Behbudov, Leyla Bədirbəyli, Lütfəli Abdullayev kimi böyük istedad sahiblərinin sənət hünərini ilk dəfə göstərən, Azərbaycan incəsənətinə mübaliğəsiz dünya şöhrəti gətirən “Arşın mal alan” adlı filmimiz var. “Arşın mal alan” (1945) həm də SSRİ Dövlət (Stalin) mükafatına layiq görülmüş ilk Azərbaycan filmidir.

86 dilə dublyaj edilmiş, dünyanın 136 ölkəsində göstərilmiş, cəmi 8 qəhrəmanı olan və 4 toyla başa çatan xoş sonluqlu film bir neçə il öncə rəngli formatda bərpa olunaraq sənət ömrünü yaşayır. 

1956-cı il. Afişalar yeni komediya filminin ekranlara çıxmasından xəbər verir. Rejissor Hüseyn Seyidzadə Üzeyir bəyin “O olmasın, bu olsun” komediyasının motivləri əsasında (ssenari müəllifi – Sabit Rəhman) eyniadlı film çəkir. İllərdir ki, milli telekanalların bayram günlərində proqramına daxil etməyi vacib sandığı  “O olmasın, bu olsun” filmi zamanında heç də birmənalı qarşılanmır. Quruluşçu rejissor H.Seyidzadə və ssenari müəllifi S.Rəhman bazar və hamam səhnələrini, əsərdəki hadisələrə dəxli olmayan Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Əzim Əzimzadə və Hüseyn Ərəblinski kimi tarixi şəxsiyyətləri filmdə göstərdiklərinə, ümumiyyətlə, o illərdə Tiflisdə çıxan “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaksiyasının Bakıya “köçürülməsi” faktını filmə gətirdiklərinə görə ciddi tənqid atəşinə tutulurlar, zövqsüzlükdə ittiham olunurlar.  Bütün deyilənlərə rəğmən, “O olmasın, bu olsun” filmi baxıldı və sevildi. Digər tərəfdən, bu film oynadığı heç bir teatr tamaşasının videolenti saxlanılmayan onlarla gözəl teatr aktyorunu canlı görmək, onları tanıtmaq və bu  insanların sənət məharəti barədə təsəvvür yaratmaq üçün yeganə mənbə olaraq önəmlidir.

1965-ci ildə ekranlara çıxacaq ikinci “Arşın mal alan” filminədək  “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında iki məşhur operetta əsasında bədii film çəkildi.

“Romeo mənim qonşumdur” və “Ulduz”

Ötən əsrin altmışıncı illərində beynəlmiləl Bakının simasını komik cizgilərlə yaradan, qarışıq nikahların təbliğ olunduğu “Romeo mənim qonşumdur” operettası çox məşhur idi. Rauf Hacıyevin 1959-cu ildə tamamladığı “Qonşular” operettası 1960-cı ildə rejissor Niyaz Şərifovun quruluşunda o vaxtkı Azərbaycan Dövlət Musiqili Dram Teatrının rus bölməsində tamaşaya qoyuldu. Əsər  tez bir zamanda  məşhurlaşdı və artıq növbəti teatr mövsümündə operetta Moskva Dövlət Operetta Teatrının repertuarına daxil edildi. Moskvada əsərə daha kreativ münasibət bəsləyərək onu “Romeo mənim qonşumdur” adı ilə səhnəyə çıxardılar. Tamaşanın görünməmiş uğuru – mükəmməl musiqi, maraqlı süjet xətti, qəhrəmanların düşdükləri məzəli situasiyalar, digər tərəfdən də sovet insanına yaraşmayan xüsusiyyətlərin tənqidi, xırda meşşanlığın gülüş hədəfinə çevrilməsi əsərin aktuallığını artırır və ona kino tamaşaçısının böyük marağını proqnozlaşdırırdı. Bu proqnozu verənlər yanılmırdılar. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, Rəşid Behbudovun filmin baş qəhrəmanı Arifin dilindən oxuduğu “Sevgilim” mahnısı çox keçmədi ki, həm Azərbaycan, həm də rus dilindəki mətni ilə bütün SSRİ-də sevənlərin qeyri-rəsmi himninə çevrildi.

Rejissor Şamil Mahmudbəyovun V.Yesman və İ.Prutun ssenarisi əsasında çəkdiyi musiqili filmin yaradıcı heyəti də qəhrəmanları kimi beynəlmiləl idi. Məhz bu cəhət 1990-cı illərdə Azərbaycan kinosevərini uzun illər bu filmə həsrət qoydu. Atası azərbaycanlı, anası rus olan Arifin qonşu Nonaya aşiqliyini ekranda da olsa, milli münaqişə zəminində “həzm etmək” çətin olduğundan “Romeo mənim qonşumdur” bir müddət mavi ekrandan yığışdı. Lakin bu filmin ərsəyə gəlməsi, eləcə də həyatda filmdəki hadisələrə bənzər olayların illər uzunu tez-tez təkrarlanması faktı bizim bir xalq olaraq tolerant düşüncə sahibi olduğumuza dəlalət etdiyi üçün film yenidən mavi ekranda nümayiş bəraəti qazandı.

Təsadüfə bax ki, 16 yanvar tarixi “Romeo mənim qonşumdur” filminin “doğum günü”dür. İlk dəfə 1964-cü il yanvarın 16-da Bakıda geniş ekranda nümayiş olunmuş filmin bu gün 55 yaşı tamam olur.

1964-cü il operetta motivləri əsasında çəkilmiş filmlər baxımından Azərbaycan kinematoqrafı üçün ən məhsuldar il olub. Həmin il müasir sovet gənclərinin sevgisindən bəhs edən, sovet cəmiyyətinə yad ictimai ünsürlərin tənqid atəşinə tutulduğu ikinci məşhur bir operetta kino həyatını yaşmağa başlayır. Süleyman Ələsgərov və Sabit Rəhmanın birgə yaradıcılığının məhsulu olan “Ulduz” operettası ekranlaşdırıldı. Maraqlıdır ki, Üzeyir Hacıbəylinin “Arşın mal alan” (1945) və “O olmasın, bu olsun” (1956) filmlərinin ssenarisini qələmə almış, Azərbaycanda ən məhsuldar komedioqraf olan Sabit Rəhman öz pyesinin film ssenarisini yazdı. 1948-ci ildə yazılan, müharibədən sonra dirçələn kənd təsərrüfatında çalışan savadlı gənclərin əldəqayırma alim və şöhrətpərəst rəhbərlərə qarşı mübarizəsinin əksi kimi nəzərdə tutulmuş “Ulduz” operettası əsərdə ikinci plan obrazların – elmi tədqiqat institutunun təsərrüfat müdiri Məhəmmədlə (Lütfəli Abdullayev) ferma briqadiri Züleyxanın (Nəsibə Zeynalova) həm teatr səhnəsində, həm də kino ekranında təkrarlanan əvəzsiz dueti əsəri əsl komik melodrama çevirmişdi. Buna görə də film çəkilərkən teatrda bu rolların ifaçıları ilə birlikdə Azərbaycan musiqili teatrının ən koloritli aktyorlarından olan Bəşir Səfəroğlu da Gülümsərov roluna təsdiq edildi. Onların teatrdakı həmkarları Əzizağa Qasımov (Əliş), Məleykə Ağazadə (Nazilə), Nəcibə Behbudova (Tamam), Məmmədsadıq Nuriyev (Bayram), Hacıbaba Bağırov (Möhsün), Səyavuş Aslan (Şubay) və başqaları da bu filmdə rol aldılar.

“Ulduz” filminin uğuru, yarım əsrdən artıq (ilk dəfə 29 mart 1965-ci ildə nümayiş olunub) müddətdə sevilə-sevilə seyr edilməsi göstərir ki, quruluşçu rejissor Ağarza Quliyev operettada çıxış etmiş bir sıra aktyorları çəkiliş meydançasına gətirməklə heç də səhv etməyib.    

Bir maraqlı cəhət də ondadır ki, “Ulduz” filmi çəkildiyi zaman operetta Musiqili Komediya Teatrının repertuarında var idi. Əsərin 1964-cü il premyerasından (quruluşçu rejissor – Əliheydər Ələkbərov) sonra teatr bir də 1997-ci ildə “Ulduz”a müraciət edir və tamaşa… repertuarda möhkəmlənə bilmir.

“Romeo mənim qonşumdur” operettasının taleyi isə tamam başqa cür davam edir. 2003-cü ildə teatr bu əsərə yenidən müraciət edir. Rejissor Faiq Zöhrabov və Elxan Ocaqov ona Azərbaycan dilində yeni libretto yazır, qəhrəmanları tam milliləşdirərək “Talelər qovuşanda” adı ilə təqdim edirlər. Rauf Hacıyevin gözəl musiqisi, əbədi qonşu savaşına məhəbbətin son qoyması kimi süjet xətti əsərin artıq 15-ci mövsümdür səhnədə qalmasının əsas təməlidir.

Azərbaycan milli kinosunun tarixi musiqili filmlərlə çox da zəngin olmasa da, söhbətimiz davam edəcək.

Gülcahan MİRMƏMMƏD