Qarabağ mühiti, xüsusilə Şuşa tarixən mədəniyyətin, incəsənətin mərkəzi olmuş, ədəbiyyat, incəsənət, mətbuat və s. sahələrdə görkəmli şəxsiyyətlər, ziyalılar yetişdirmişdir. Onlardan biri də Mirzə Xosrov Mirzəli oğlu Axundzadə (1889-1960) olmuşdur. O, Molla Zeynalabdin Sağəri Qarabağinin nəvəsidir. XVIII əsrin ikinci, XIX əsrin birinci yarısı yaşayıb fəaliyyət göstərən Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış nümayəndəsi olan Molla Zeynalabdin Sağəri Füzuli ədəbi məktəbinin davamçısı olmuş, türkcə və farsca iki “Divan”, əqidə və musiqiyə aid əsərlər yazmışdır. Sağəri eyni zamanda 40 ildən çox müddərrislik etmiş, gözəl səsə malik xanəndə, rövzəxan kimi bölgədə sayılıb-seçilib. Mirzə Xosrovun atası Mirzəli Aşiq də müdərrislik (müəllimlik –red.) etməklə bərabər, şeirlər yazıb və eyni zamanda musiqişünas olaraq tanınıb, muğam ustadı Cabbar Qaryağdıoğlu və onun bir sıra həmkarının müəllimi olmuşdur.

Mirzə Xosrov Axundzadənin həyat və fəaliyyəti haqqında onun “Divan”ında (“Məcmueyi-əşar”) qeyd etdiyi tərcümeyi-halında, oğlu, iqtisadçı-alim Pərviz Axundbəylinin “Müəllim, şair, tarixçi”, “Görkəmli Azərbaycan pedaqoqunun keçdiyi şərəfli yol”, qızı, tədqiqatçı-alim Mehparə Axundovanın “Şuşanın tanınmış pedaqoqu”, “Mirzə Cəlilin uşaqlarının müəllimi Mirzə Xosrov Axundov” məqalələrində məlumat verilib.

Xosrov Axundzadə Şuşada şəhər məktəbində Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyli qardaşları ilə birlikdə oxumuşdur. 1906-cı ildən 1913-cü ilə kimi Şuşada “Nərimaniyyə”, “Nəşri-maarif” və s. məktəblərdə müəllim olmuş, 1913-1917-ci illərdə isə şəhərdəki 5 nömrəli məktəbdə müəllimlik etmişdir. Mirzə Xosrov 1956-cı ildə təqaüdə çıxmış, pedaqoji fəaliyyətinə dair “Pedaqoji mülahizə və təcrübələrim” əsərini yazmışdır. 1960-cı il mayın 10-da Şuşada dünyasını dəyişmiş, orada dəfn olunmuşdur.

***

Mirzə Xosrov Axundzadənin əsərləri AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda üç şifr altında mühafizə edilir. Birincidə bir sıra şagird dəftərlərində və müxtəlifölçülü vərəqlərdə və əlyazmalarda əsasən Mirzə Xosrov olmaqla, Molla Zeynalabdin Sağəri, Mirzə Əli Aşiq və Mirzə Süleyman Axundovun əsərləri vardır. İkincidə şairin “Məcmueyi-əşar”(“Şeirlər məcmuəsi”) divanı, növbəti əlyazma “XIX əsrdə Şuşada yaşayıb-yaratmış şair və yazıçıların yaşadıqları tarixi yerlər” əsəridir.

Müəllifin “XIX əsrdə Şuşada yaşayıb-yaratmış şair və yazıçıların yaşadıqları tarixi yerlər” əsəri avtoqrafdır. 1959-cu ildə Şuşada yazılan əsər A4 formatlı 20 yaşılımtıl vərəqdən ibarətdir.

Əlyazma kiçik həcmli olmasına baxmayaraq, Şuşa haqqında və XIX əsrdə Şuşada yaşayıb-yaradan görkəmli elm və incəsənət xadimləri, ədiblərimiz haqqında və onların yaşadıqları evlərin təsviri ilə bağlı çox dəyərli məlumatlardan ibarətdir. Transfoneliterasiya zamanı əsərin dil xüsusiyyətləri olduğu kimi saxlanılmışdır. Əsərdə Şuşa şəhərində Molla Pənah Vaqif, Xurşidbanu Natəvan, Gövhər ağa, Nəcəfqulu ağa, Qasım bəy Zakir, Süleyman Sani Axundov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Firidun bəy Köçərli, Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəylilər, Cabbar Qaryağdıoğlu, Məşədi Əyyub Baki, Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə, Mir Möhsün Nəvvab və başqalarının yaşadığı evlər, həmçinin Nəvvabın quyusu, qiraətxanası, çapxanası və s. haqqında məlumat verilir.

Müəllif əsərin əvvəlində Şuşa şəhərinin təməlinin qoyulduğu ili qeyd etmiş və qısaca təsvirini vermişdir: “Şuşa şəhəri 1754-cü ildə Pənah xan tərəfindən bina olunmuşdur. Şəhərin iki darvazası varmış. 1. Gəncə qapusı, digəri İrəvan qapusı adıyla adlanmışdır. İrəvan qapusı dağılmışdır. Gəncə qapusı isə bir qədər sökük halda durur. Bu qapu Natəvanın bağına çəkilmiş hasarın yaxınlığında görünməkdədir. Bu darvazanın içərisindən Pənah xanın vəqtindən qayrılmış köhnə daş çəkilib uzanmaqdadır. Sonralar çar hökuməti tərəfindən indiki yeni yol çəkilmişdir”.

Daha sonra M.P.Vaqifin Şuşaya gəlməsi, Saatlı məhəlləsində köhnə məsciddə müəllimlik etməsi, daha sonralar İbrahim xan tərəfindən saraya aparılması, Şah Qacarın Şuşaya hücumu zamanı baş verən hadisələr, İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəyin Vaqifi və oğlu Əli ağanı edam etdirməsindən bəhs olunur. Müəllif qeyd edir ki, İbrahim xan sıldırım qaya içərisində bir bina düzəltdirmişdi. Bunu yadelli işğalçıların hücumu nəticəsində özünümüdafiə üçün, yaxud müəyyən şeyləri gizlətmək məqsədilə etmişdi.

Mirzə Xosrov əsərdə şair, maarifçi, xeyriyyəçi xanımlardan – Xurşidbanu Natəvan, Gövhər ağa və Həmidə Cavanşirdən də xüsusilə bəhs etmişdir. O, Natəvanın evini belə təsvir edir: “Mehdiqulu xanın qızı Xurşidbanu Natəvan yaşadığı bina şəhər bulvarına müttəsil (bitişik – red.) ikimərtəbəli evdən ibarətdir. Bu binada beş otaq vardır. Bu bina ilə yanaşı olaraq əlavə gözəl bir bina vardır. Burada da birinci və ikinci mərtəbədə altı otaq var”.

Qeyd olunur ki, Natəvan yerin dərinliyində bir buzxana, binanın önündə bağça və arxasında böyük bir bağ düzəltdirmişdir. Həmin bağda dərnək üzvlərini toplayıb şeir yazmaqla məşğul olarmışlar. Bunlardan başqa, o öz xərciylə bir su anbarı da düzəltdirmişdir. Mirzə Xosrov Natəvanın öz dövründə çox səxavətli, ləyaqətli və uzaqgörən bir qadın olduğunu xüsusilə vurğulayır. Əsərdə Xurşidbanu Natəvanın bibisi, Azərbaycanın xeyriyyəçi xanımlarından Gövhər ağa haqqında da maraqlı məlumatlar vardır. Müəllif yazır ki, Gövhər ağa bir Qarabağlı olaraq çox rəhmdil və səxavətli qadın olmuşdur. O, Şuşada iki böyük məscid, onların ətrafında da “xeylimənzilli” (çoxmənzilli bina – red.) tikdirmiş, hətta Ağdamın yaxınlığındakı Maqsudlu kəndini də həmin məscidlərə vəqf etmişdir. Bu uzaqgörən xanım məscidin içərisində qapının sağ və sol tərəflərində tələf olmasın deyə öz vəsiyyətnaməsini daşa yazdıraraq divara hördürmüşdür. Vəsiyyətnamə əsasında pulları sərf etmək üçün vəkillər heyəti və mühasib təşkil etdirmişdir. Mühasib vəzifəsini Mir Möhsün Nəvvab icra edirdi. Bundan əlavə də Ağdama gedən daş yolda Gövhər ağanın xərcilə “Ağa körpüsü” adında bir körpü də tikilmişdir.

Mirzə Xosrov Həmidə xanım Cavanşir haqqında “Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin yaşadığı ev” bölməsində bəhs etmişdir. Burada da maraqlı məlumatlarla qarşılaşırıq: “Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə öz arvadı Həmidə xanım və uşaqları ilə Kəhrizli kəndindən köçüb Şuşaya gəlmişlər və neçə illər Baki (şair Məşədi Əyyub – red.) tərəfindən satılmış binanın ikinci mərtəbəsində yaşamışlar. Molla Nəsrəddinin arvadı Həmidə xanım orada dəzgahlar qayırtdırub bir masterskoy (emalatxana – red.) təşkil etdirmişdir. Açdığı masterskoya Azərbaycan qadınlarını toplayıb yundan parçalar toxuyurdı. Qadınları təbliğat və təşviqat etməklə zəhmətə alışdırırdı. Bu qayidə üzrə Həmidə xanımın düzəltdiyi masterskoy neçə illər davam edirdi. Fəhlə qadınları işləməyə həvəsləndirirdi. Əlavə, həmin binada “Ölülər” və “Anamın kitabı” əsərini tamamladı və yazılmış əsərin üzünün köçürülməsini Həmidə xanım məndən xahiş etdi”.

Mənbədə eyni zamanda “Ölülər” əsərinin ilk dəfə Şuşada tamaşaya qoyulması, Molla Nəsrəddin əleyhdarları olan bəylərin, xanların, tacirlərin və ruhanilərin teatrı boykot etmələri, yalnız C.Məmmədquluzadənin tərəfdarlarının və bəylərdən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin iştirak etməsi də qeyd edilmişdir.

Əsəri araşdırdığımız zaman Mir Möhsün Nəvvab haqqında da maraqlı faktlar qarşımıza çıxır. “Mir Möhsün Nəvvabın evi” bölməsində bəlli olur ki, Nəvvab “Mamayı” məhəlləsindəki evinin otaqlarını öz əli ilə müxtəlif naxışlarla bəzəyib. Bundan başqa, Nəvvabın “Yuxarı məscid”in nəzdində də xüsusi bir mənzili olduğu, burada dərnək məşğələləri təşkil etməsindən söz açılır. O, dərnəkdə Xan Qaradaği, Abuş bəy, Mirzəli Aşiq, Baki, Lövhi və başqaları ilə müxtəlif mövzularda söhbətlər, müzakirələr aparmışdır. Əsərdə digər ədiblərlə müqayisədə Nəvvabın yaradıcılığından, fəaliyyətindən daha geniş bəhs olunur. Bu mənada, “Nəvvabın çapxanası”, “Nəvvabın çap üsulu”, “Nəvvabın əsərləri”, “Nəvvabın cildxanası”, “Nəvvabın mətbuatı yayması” sərlövhəli qeydləri vurğulamaq olar. Diqqətçəkən məqamlardan biri də Nəvvabın Ağdamın Gülablı kəndindən “çırt-çırt” deyilən daş gətirdib, üzərinə “bəzir yağı” və nişasta sürtərək çapxanada bu daş vasitəsilə xırda məzmunlu şeir parçaları, kitabçalar çap etdirməsidir.

M.M.Nəvvab əhalinin maariflənməsi, şagirdlərin dərsliklərlə təmin edilməsi üçün əlindən gələni əsirgəməyib. O, oğlu Mir İbrahimi də cildləmə sənətini öyrənməsi üçün təşviq edir və beləliklə, Şuşa gəncləri arasında bu işi öyrənənlərin sayı artır.

Mirzə Xosrov görkəmli şəxsiyyətlərimizin yaşadıqları məhəllələrin adlarını ardıcıllıqla vermiş, eyni zamanda mötərizədə bəzilərinin sovet dövründə dəyişdirilmiş yeni adlarını da qeyd etmişdir: Saatlı məhəlləsi (Lenin küçəsi), Çuxur məhəllə (Stalin küçəsi), Hacı Yusifli məhəlləsi (Qasım İsmayılov küçəsi), Culfalar məhəlləsi (İyirmi altı komissar), Seyid Əli məhəlləsi (Cəfər Cabbarlı küçəsi) və s. Ümumiyyətlə, əsərdə Şuşanın bütün tarixi binalarının təsviri verilmişdir.

Əsər tarix, incəsənət və memarlıq baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Şuşanın tarixi binaları, onların kim tərəfindən tikilməsi, sonradan müxtəlif vasitələr üçün istifadə edilməsi faktları ilə qarşılaşırıq. Məsələn, Natəvanın qızı Xanbikənin evi çar zamanında “Nikolayski” məktəbi, sovet zamanında “Nərimaniyyə” məktəbinə çevrilmişdir. Firidun bəy Köçərlinin evi istirahət evinin klubu, Üzeyir Hacıbəylinin evi muzey olmuşdur. Eyni zamanda incəsənət və memarlıq baxımından nəzər saldığımızda İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəyin, Cəfərqulu xanın nəvəsi Nəcəfqulu ağanın, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Məşədi Əyyub Bakinin, Mir Möhsün Nəvvabın evləri xüsusi qeyd olunmuşdur.

Mirzə Xosrov Axundzadənin istər pedaqoji, istərsə də ədəbiyyat və tarixə aid əsərləri həmin dövrdə Azərbaycanın ictimai-mədəni həyatına dair əhəmiyyətli qaynaqlardan hesab oluna bilər. Zənnimizcə, ədibin külliyyatının tədqiq olunması ədəbiyyat və mədəniyyətimizə töhfə olmaqla yanaşı, Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin, xüsusilə də mədəniyyət paytaxtımız Şuşanın keçmişinə dair erməni uydurmalarına tutarlı cavabdır. Bütün bunlar nəzərə alınaraq Mirzə Xosrovun külliyyatı tədqiqata cəlb olunmuş və əsərlərinin transfoneliterasiya edilib nəşrə hazırlanması nəzərdə tutulmuşdur.

Ümumiyyətlə, Mirzə Xosrov Axundzadənin “XIX əsrdə Şuşada yaşayıb-yaratmış şair və yazıçıların yaşadıqları tarixi yerlər” əsəri mətnşünaslıq, ədəbiyyat, tarix, incəsənət və memarlıq baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hesab edirik ki, 28 illik işğal zamanı yerlə-yeksan edilən Şuşa şəhərinin bərpası prosesində, bir sıra tarixi tikililərin ünvanlarının müəyyən olunmasında bu əsərdən mənbə kimi istifadə etmək mümkündür.

Gülər Əsədullayeva
Aysel Acalova
AMEA Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşları