Bülbülün, sonralar isə Brilliant xanımın ifasında eşitdiyim mahnının sözləri məni uşaqlıqdan təəccübləndirirdi. “Gümüş kəmər incə belə dar gəlir” - ifadəsinin mənası nədir?! Əgər bel incədirsə, kəmər boş qalmalıdır. Kəmərin boş qalması belin incəliyini daha çox qabardardı. Kəmər dar gəlirsə, onda bel (kəmərə nisbətən) yoğundur. Ola bilsin ki, mahnının əsl sözləri “Gümüş kəmər incə beldə yar gəlir” formasındadır, sadəcə biz düz oxumuruq. Nəzərə alaq ki, mahnılar sözlə musiqi vəhdətində beynimizdə müəyyən stereotiplər yaradır, düşüncəmizi kodlaşdırır. Bu baxımdan kəmər haqqında mahnının yanlış sözləri onun mənasını anlamağa mane olur. Əgər, mahnıdakı kimi, kəmər belə dar gəlirsə, onda kəmər beli manşırlamaq üçün alət və ya geyimi beldə saxlamaq üçün geyim hissəsi olur. Belə vəziyyətdə o, kəmər deyil, belbağı, şalvar bağı, toqqa və s. adlanır.
   
   Əslində, kəmər qadının belində boş qalmalıdır. Kəmərin qıraqları beldə bərkidilir, başı isə analıq həyat yolunun üzərinə yönəlirdi. Milli geyimlərimizdə də bunu görürük. Kəmərin başı əjdaha, ilan başına bənzəyir. Bu əjdaha sanki həyat mağarasının girişini qoruyur.
   Bu, nağıllarımızda da öz əksini tapıb. Su, həyat gələn mağaranın qarşısını kəsən əjdahanı öldürmək üçün igid hazırlaşır, silahlanır, əjdaha ilə döyüşə gedir. Çox igidlər əjdahanı öldürüb mağaraya girə bilmir. Sonra biri ortaya çıxır, əjdahanı döyüşdə, mübarizədə öldürür, həyat mağarasına girir, oradakı var-dövlətə sahib olur, həyatını yeni mərhələdə davam etdirir, millətinə yeni həyat verir.
   Əjdahanın qarşısını kəsdiyi su gələn mağara, fikrimizcə, qadın başlanğıcını, həyatın yaranacağı, davam edəcəyi məkanı təsvir edir. Əjdaha özü isə, kəmərdir, dolaşıb mağaranın ətrafına, başı isə mağaranın girəcəyini qoruyur.
   Bu yerdə uşaqlıqda ilan dərisini kəmərə geyindirdiyimiz yadıma düşür. Ola bilsin ki, min illər boyu uşaqlar ilan dərilərini kəmərə geyindiriblər, bu da kəmərin ilana, əjdahaya bənzədilməyini assosiativ olaraq gücləndirib. İgid lazımdır ki, əjdahanı öldürsün (kəməri açsın), mağaraya (qadınlığa, analığa) daxil olub həyatı davam etdirsin. Kəmərin belə gəzdirilməsi analığın, qadınlığın qorunduğuna işarədir! Yalnız igid əjdahaya qalib gəldikdən, yəni özünü sevdirdikdən sonra kəmər açıla bilər.
   Bu Əsli və Kərəm dastanında da özünü göstərir. Kərəm Ərzurum dağındakı üç yoldan birini seçəndən sonra bir yerdə Əsli qızlarla onu görür, uzaqdan tanıyır, “Qızlar, bu, Kərəmdir” deyir, qızlar isə “Yox, sən elə hamını Kərəmə oxşadırsan” deyə cavab verirlər. Lakin zənnində yanılmadığını bilən Əsli həyəcanlanır, vüsal anını hiss edir. Kərəmə tərəf gedəndə həyəcandan, eşqdən gümüş kəmər öz-özünə açılıb, saçına dolaşıb gedir.
   Bu əlamət özü-özlüyündə Kərəmin özünü artıq sevdirdiyinə, əjdahaya qalib gəldiyinə, el dili ilə desək, artıq Əsli ilə alışıb-verişdiyinə işarədir. Başqa bir mahnımızda qıza xitabən “Asta yeri, kəmər düşər belindən” deyilməsi eyhamla qıza sataşmaq, yəni mənə elə vurularsan ki, kəmərin öz-özünə açılıb düşər mənasındadır. Bu folklorun milli dəyərləri, məcazi mənalarda əks etdirdiyinə, özündə qoruyub saxladığına daha bir sübutdur.
   Yunan əsatirlərində də kəmərin cinsəlliklə bağlılığına aid məqamlarla rastlaşırıq. Məsələn, Yunan tanrılar panteonunun başında duran Zevsin arvadı ilahə Hera öz ərini özünə bağlamaq, özünün cinsəl çəkiciliyini artırmaq üçün məhəbbət ilahəsi Afroditanın kəmərini taxır.
   Kəmər sözünün məna çalarlarına diqqət yetirsək sözün “kəm” və “ər” sözlərdən ibarət olduğunu görərik. “Ər” sözü türk dillərində, xüsusilə də, Azərbaycan dilində “kişi”,“igid” və “həyat yoldaşı” mənasında işlədilir. “Ər oğlu ərdi”, “Arvadı əri saxlar, pendiri dəri” və s. deyimlərimizdə olduğu kimi.
   Kəm sözü dilimizdə kəsiri olan, çatışmayan, azlıq mənalarında işlədilir. Məsələn, “Ağıldan kəm” “Bəxti kəm” ifadələrində olduğu kimi.
   Beləliklə, kəmər “ərdən kəm”, yəni igidsiz, kişisiz, ərsiz, subay mənasını verir. Ehtimal ki, kəməri əvvəllər məhz subay gənc qızlar, ya dul gəlinlər işlədirlərmiş. Bu da ətrafdakılarda bir məlumat imiş. Ər kimi igid gərəkmiş ki, kəməri açsın.
   Digər tərəfdən, dilimizdəki “a” “ə” hərflərinin biri-birinə keçməsini nəzərə alsaq, onda kəm sözü kam kimi də səslənə bilərdi. “Kam” sözü dilimizdə “məqsəd”, “vüsal”, “arzu” mənalarını daşıyır. “Kamına çatmaq” ifadəsindəki kimi və yaxud şair demişkən, “Ağlı olan nakam getməz dünyadan”. Sevgililərin münasibətlərində bu “vüsala” çatmaq mənasında işlədilir, “kam ər”, yəni “ərin, igidin arzusu, kamı”. Bu məna da “kəmərin-kamərin” məhz analıq, qadınlığa gedən yolun işarəsi, gözətçisi olduğunu göstərir.
   Digər tərəfdən “a” və “ə” hərflərinin keçid qaydasına görə sözün ikinci hissəsi “ər” sözü, həm də “ar” formasında ola bilərdi. Bu zaman kəmər sözünün “kəm yar”, “kam yar” sözlərindən əmələ gəldiyini də ehtimal etmək olar. Söz işləndikcə, bir və ya bir neçə hərfin düşməsi, eşidilməməsi halları dilimizdə mövcuddur. “Kəm yar” sözündə “y” hərfi düşməklə sözün “kəmar”, “kamar”, “kəmər” formasına düşmə ehtimalından çıxış etsək, kəmər sözünün “yarsız” yarı, əri olmayan mənasında işləndiyini görə bilərik.
   Bu halda da kəmərin subay qızlar, gəlinlər tərəfindən işlədilən libas əlavəsi olduğunu görürük.
   Kəmərin libasın geyinilməsində, onun əndamda saxlanılmasında heç bir rolu yoxdur. O, libasın üzərindən geyinilən, subaylığı əks etdirən bir nişanə, xəbərdarlıq funksiyasını daşıyır.
   Bundan başqa, “ar” sözünün dilimizdə “təmiz”, “pak” mənasında işlədildiyinin də şahidiyik, “aydan arı sudan duru”, “yarmanı arıtlamaq” ifadələrində “arvad”, “ar-namus” sözündə olduğu kimi.
   Onda “kəmar”, “kamar” sözü kəmərin həm subay qızlara , həm dul qadınlara deyil, yalnız bakirə qızlara aid, məhz bakirəliyin nişanəsi, rəmzi və qoruyucusu olduğunu göstərir.
   Kəmərin əjdaha, ilanla rəmzi bağlılığı “su kəməri” sözündə də özünü büruzə verir. Su kəməri ilan kimi qıvrılaraq uzaqdan su, həyat gətirən insan əli ilə yaradılmış süni qurğuya deyilir. Sonralar bu sözlər qaz kəməri, neft kəməri kimi işlədilsə də ilk olaraq kəmər sözü suya aid edilib. Həyat verən, torpağı kəmlikdən qurtaran, kamına çatdıran mənasında işlədilib. Daha kiçik su daşıyıcı qurğular “arx”, “qaj” adlanırdı. Su kəmərləri yuxarıdan baxdıqda parıldayan ilana oxşayırdı. Bu mənada da kəmərin həyat yolu olduğunu, yaranışla və əjdaha nağılı ilə bağlılığını görürük.
   Qadınlardan fərqli olaraq, kişilər kəmər deyil, “toqqa”, “qurşaq” gəzdirirdilər. Toqqanın, qurşağın müəyyən geyim funksiyaları var idi. Paltar, belbağı, qıfıl (“Altdan geyinib üstən qıfıllandılar, üstən geyinib altdan qıfıllandılar” dastan, nağıl ifadəsində olduğu kimi) funksiyasından başqa “toqqa”, “qurşaq” həm də qılınc gəzdirmək üçün, milli güləş fəndlərində qurşaq tutmaq üçün istifadə edilirdi.
   Başqa bir tərəfdən yanaşsaq, ilanın, əjdahanın bir çox xalqlarda, xüsusilə də türk xalqlarında müdriklik simvolu olduğunu görürük. Moskva knyazlığının qıpçaq türklərinə qalib gəlməsi simvolik olaraq, Moskvanın gerbində (“Müqəddəs Georgi”nin ilana qalib gəlməsi) göstərilir. Daima türklərin hücumları altında olan avropalı xristianlar ilanı şeytanın rəmzi kimi təsvir ediblər, qaranlıq dəhşətli dünyaya “tartar” (tatar, türk dünyası) deyiblər.
   Hazırda Şamaxıda fəaliyyətdə olan İlan piri də bu inancın davamıdır. Nağıllarımızda ağ, qara ilanlarla bağlı fikirlər, ilan tüpürcəyinin böyük bilgilər verməsi, yeddi qardaş ilanlar haqqında xalq arasında söyləmələr türklərin totemi olan ilanı tədbirli, ağıllı, müdrik bir obrazda verməkdədir.
   Əgər nağıllarımıza, əfsanələrimizə diqqət yetirsək görərik ki, igidlər əsasən icraçıdırlar. Bütün tilsimləri açmağı, yolu, izi onlara sevdikləri qızlar göstərir.
   Bu bədii ədəbiyyatımızda da özünü göstərir. Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl”i, Fitnə, Nüşabə və s. qadın, qız obrazları çox tədbirli, ağıllıdırlar. Əlbəttə ki, xalq təfəkkürümüzdə yalnız ağıllı, müdrik, tədbirli igid qız gözəl ana olub gələcək nəslə təlim-tərbiyə verə bilər.
   “Bir qalanın sirri” filmində də biliyin kəmərdə olduğu göstərilir. Filmdə kəmərin daha çox pəhləvan qurşağı formasında olduğunu görürük. Amma onun biliklə, elmlə bağlılığı ssenari müəllifinin assosiativ təfəkküründə (bilmədən ya bilərəkdən) məhz ilanla bağlı olduğundan ağıl, bilik simvolu kimi “qurşaq” sözü deyil, məhz “kəmər” ifadəsi işlədilib. Bütün bunları da nəzərə alsaq, kəmərin təkcə bakirəlik, təmizlik, qadınlıq deyil, həm də müdriklik simvolu olduğunu görürük.
   Beləliklə, ehtimal ki, kəmər yüksək ağıla, müdrikliyə malik, bakirə qızın, gələcək ananın, xanımın simvoludur.
   Görürük ki, “kəmər” sakral, dərin mənalara malikdir. Onun mədəni irsimizdə öz yeri, milli psixologiyamızın, adətlərimizin, əxlaqımızın formalaşmasında öz məqamı var. İndi qadın-qızlarımızın “təğyiri-libas” olduqları yəni, aldadıcı libas, kişisayağı geyindikləri, kəmər yox, kişilər kimi toqqa geyindikləri dövrdə folklor nümunələrinə, mahnılara diqqət yetirmək lazımdır ki, “kəmərin” mənası itməsin. “Toqqa”, “toxqa”, yəni tox qarın mənasından qarını sıxmalıdır, bu üzdən o yedikcə, qarın şişdikcə açılır, genişlənir, kəmər isə bakirəlik rəmzidir, yalnız bir dəfə açılır, o da sevgiylə, mərdliklə...
   “Sev ki, sevən mərd olar”
   (Hərdən bu mahnını da səhvən mənasız “sevgi sevən mərd olar” kimi oxuyurlar).
   Xalqımızın zəngin folklorunun, folklor düşüncəsinin qorunub saxlanması üçün dastanlarda, nağıllarda, əfsanələrdə, atalar sözlərində, mahnılarda kodlaşan bilgilərə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır.
   
   Tahir Əmiraslanov