İlham Rəhimli

(Əvvəli ötən sayımızda)

Böyük aktyor və rejissor Hüseyn Ərəblinskiyə (1881-1919) xitab.
Birinci sual.
- Cənab Ərəblinski!
Aşqabad, Tiflis, İrəvan... qastrollarında bir neçə dəfə bəzi aktyor dostlarınız Sizin tündməcaz, əsəbi davranışınızdan inciyərək səfəri yarımçıq qoyublar. Hətta Əhməd Qəmərli bu barədə mətbuatda da çıxış edib («Yeni İrşad», 8 dekabr 1911).
Onları incitməyinizin, hətta mehmanxanada yer bölümü üstündə konflikt yaratmanızın əsasında nə dururdu?
İkinci sual.
- Vərəm xəstəliyinə (bəzi qəzetlər sill naxoşluğu yazıb) tutulanda Sizi müalicə üçün 1913-cü ilin yayında Suxum şəhərinə öz vəsaiti ilə milyonçu Murtuza Muxtarov (700 manat) göndərib. Muxtarovdan başqa heç kəs aktyor dostlarınızın Sizin müalicəniz üçün müraciətinə səs verməyib. Dəfələrlə səy göstərmisiniz ki, Xarkovda və ya Moskvada teatr təhsili alasınız. Milyonçulara müraciət etmisiniz, lakin heç kəsdən səs çıxmayıb. Bəzi mənbələr bunun səbəbini xarakterinizin bir qədər qabalığı ilə bağlayırlar.
Bu məsələyə necə aydınlıq gətirərdiniz?
Hər hansı kiçik məsələ ilə bağlı dövri mətbuatda, bir-iki cümlə ilə də olsa, fikrinizi açıqlamısınız. Ancaq heç yerdə Murtuza Muxtarova təşəkkürünüzə və ya minnətdarlığınıza rast gəlinmir. Niyə?
Üçüncü sual.
Bakı şəhər qradonaçalnikinin əmri vardı: «Şəhərdəki elanbəndlərdə Azərbaycan türkcəsində yazılmış afişaların rus dilində olan afişalardan yuxarıda yapışdırılması qadağandır». «Yeni İrşad» (26 fevral 1912) və «İqbal» (3 may 1912) qəzetləri yazır ki, Hüseyn Ərəblinski şəhər dumasının qərarını pozduğuna görə birincidə 50 manat və ikincidə 10 manat cərimə edilib. Təbii ki, həmin afişaları yapışdıranda yanınızda yasavul yox, öz simsarlarınızdan, ya məsləkdaşlarınızdan kimsə olub.
Sizi yuxarılara kim çuğullayıb?
Dördüncü sual.
- Üzeyir bəy Hacıbəylinin «Leyli və Məcnun» operasının böyük uğurundan sonra bu adda bir neçə opera, beşdən çox «Əsli və Kərəm», «Mehr və mah», «Yusif və Züleyxa», «Göbəyin ağ dələmə»... kimi «operalar» yazıldı. Lakin heç biri tarixdə qalmadı. Üzeyir bəy Moskvada təhsil alanda «Əsli və Kərəm»in ilk səhnə taleyini Müslüm bəy Maqomayevə, başda Hüseynqulu Sarabski olmaqla onun opera dəstəsinə həvalə etmişdi. Dar məqamda Siz bu yaradıcı heyəti hirs-hikkəylə tərk etdiniz. Ağəli Ağayevin «Əsli və Kərəm»ini tələm-tələsik hazırlayıb bir gün əvvəl oynamağa qərar verdiniz. Bununla ürəyiniz soyumadı və «Sədayi-həqq» qəzetinin 15 may 1912-ci il tarixli sayında aşağıdakı məzmunda məktubunuz dərc edildi.
«Cümə günü, may ayının 18-də oynanmalı «Əsli və Kərəm» adlı Üzeyir bəyin operasında mən rejissor deyiləm. Mən cümə axşamı, may ayının 17-də oynanacaq «Əsli və Kərəm» operasında rejissoram.
İmza: Artist-rejissor Hüseyn Ərəblinski».
Sənət dostlarınız Hüseynqulu Sarabski, Əhməd Ağdamski, Xəlil Hüseynov da mətbuatda çıxış etdilər ki, biz Ağəli Ağayevin deyil, Üzeyir bəyin yazmış olduğu «Əsli və Kərəm» operasında oynayırıq.
Hazırladığınız tamaşada Əsli və Kərəmi həvəskar aktyorlar Binəqədinski ilə Nasiriyə tapşırmışdınız. Quruluşunuz çox uğursuz oldu.
Üzeyir bəyin Mayılov teatrında oynanılan operası isə böyük təntənə ilə keçdi. Tamaşaçıların rəsmi müraciət-xahişi ilə bu opera qısa müddətdə dəfələrlə təqdim edildi. Xatırladım ki, «Əsli və Kərəm» (bəzi mənbələrdə «Çoban operası» adı ilə təqdim edilib) 1912-1917-ci illərdə ən çox oynanılan və ən çox gəlir gətirən opera olub. Hətta «Leyli və Məcnun»dan da çox göstərilib.
Tragik Ərəblinski! (Bu ifadəni özünüz çox xoşlayırdınız).
Sizi nə vadar etdi ki, Üzeyir bəyə və azı 6-7 il çiyin-çiyinə çalışdığınız sənət dostlarınıza arxa çevirdiniz? («Xain çıxdınız» ifadəsini işlətməyə dilim gəlmədi).

* * *
Görkəmli şair, dramaturq Hüseyn Cavidə (1882-1941) xitab.
Sual.
- Cavid Əfəndi!
Sizin dramaturji yaradıcılığınızla Azərbaycanda milli poetik teatrın bünövrəsi qoyulub. Əla!!! Məni çaş-baş salan bir mətləb var. Pyeslərinizin heç birinin mövzusu Azərbaycanla bağlı deyil. Məncə, «Xəyyam» faciəsi əvəzinə «Nizami», ya «Nəsimi» (eləcə də «Məhsəti», «Füzuli», «Nəbati»...) dramlarını yaza bilərdiniz. Yaxud da Firdovsinin əsərinin motivləri əsasında qələmə aldığınız «Səyavuş»un əvəzinə Nizaminin poemalarına istinadən kamil pyes hasilə gətirmək qüdrətində idiniz.
Bunları niyə etmədiniz?

* * *
SSRİ Xalq artisti Mirzağa Əliyevə (1883-1954) xitab.
Birinci sual.
- Ustad Mirzağa qədeş!
1912-ci ilin oktyabrında tamaşalardan birində çar əleyhinə ifadə işlətdiyiniz, hətta satirik kuplet oxuduğunuz üçün 5 il müddətinə Qafqazdan nəfy (yəni sürgün) olunmağınıza qərar verilib. Hacıtərxana sürgün olunmusunuz və 1913-cü ildə Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi münasibətilə əfv edilib Bakıya qayıtmısınız. Ancaq heç yerdə, hətta Sizin «Xatirələrim» kitabınızda da işlətdiyiniz «qorxulu ifadə» göstərilməyib.
Hansı sözlərinizdən hökumət belə vəlvələyə düşmüşdü?
İkinci sual.
- «Həmiyyət» teatr dəstəsi yaratmısınız və bu kiçik kollektiv 1906-1907-ci illərdə fəaliyyət göstərib. Bu işdə jurnalist Məmmədsadıq Axundov da yaxından köməklik göstərib. Həmiyyət sözünün ərəbcə mənası «qeyrət», «şərəf hissi» deməkdir. Əsasən Bakıda kiçikhəcmli dram və məzhəkələr oynamısınız. Digər teatr dəstələrində çalışan aktyorlar həm də «Həmiyyət»də çıxış ediblər. 1907-ci ilin ikinci yarısında «Nicat» cəmiyyətinin truppası ilə birləşmisiniz.
Məlumdur ki, həmin dövrdə Bakıda «Müsəlman dram artistləri», «Nicat» teatr truppaları vardı və Siz də bu kollektivlərdə çıxışlar edirdiniz. Bunlar ola-ola «Həmiyyət»i yaratmaqda məqsədiniz nə idi?

* * *
Bəstəkar, musiqi xadimi Zülfüqar bəy Hacıbəyliyə (1884-1950) xitab.
Sual.
- Zülfüqar bəy!
«Övraqi-nəfisə» Azərbaycan mətbuat tarixində mədəniyyət və incəsənətə həsr olunmuş ilk jurnaldır. Adının hərfi mənası zəriflik, incəlik, gözəllik aləmi deməkdir. 1919-cu ilin mart-avqust aylarında Bakıda nəşr edilib və cəmi 6 nömrəsi buraxılıb. Jurnalın naşiri Siz, redaktoru Əliabbas Müznib olmusunuz. Onun səhifələrində Firudin bəy Köçərlinin, Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin, sizin, Əmin Abidin, Məhəmməd Hadinin yazıları çap edilirdi. Burada məşhur faciə aktyoru və rejissor Hüseyn Ərəblinski, qocaman səhnə xadimi Mirzə Muxtar Məmmədov barədə portret-oçerklər, teatra aid maraqlı yazılar dərc edilib. Jurnalda musiqiyə, memarlığa, ədəbiyyata aid maraqlı yazılar, məşhur qələm ustalarının tərcümeyi-halları verilib.
Jurnalın nəşri nə üçün dayandırılıb?

* * *
SSRİ Xalq artisti, bəstəkar, dahi ziyalı Üzeyir bəy Hacıbəyliyə (1885-1948) xitab.
Birinci sual.
- Üzeyir bəy!
«Leyli və Məcnun»la milli operamızın, «Ər və arvad»la milli operettamızın bünövrəsini qoymusunuz. İlk dəfə 1911-ci ildə tamaşaya qoyulan «Məşədi İbad» («O olmasın, bu olsun») operettasında Sərvərin və Gülnazın partiyalarını əvvəlcə muğam üstündə yazmısınız. Hüseynqulu Sarabski (Sərvər) və Əhməd Ağdamski (Gülnaz) də partiyaları muğam üstündə ifa ediblər. 1915-ci ildə, Peterburqda təhsildən qaydandan sonra «Arşın mal alan»da olduğu kimi, burada da qəhrəmanların partiyalarını dəyişib vokal əsasında işləmisiniz. Hətta mətbuatda Sizə tutulan iradlara, edilən ittiham və hücumlara baxmayaraq fikrinizdən dönməmisiniz.
Niyə?.. Nə üçün?.. Səbəb nə idi?..
İkinci sual.
- «Məşədi İbad» operettasının birinci variantında hamam səhnəsi yoxdur. Bunu da 1915-ci ildə əsərə əlavə etmisiniz.
Həmin əlavədə məqsədiniz nə olub?
Üçüncü sual.
- «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları» fundamental elmi-nəzəri kitabınızda bəzi muğamların adlarını fars deyimində belə yazmısınız: «Bayatı-Şiraz», «Bayatı-İsfahan», «Bayatı-kürd», «Bayatı-qacar», «Bayatı-əcəm», «Şikəsteyi-fars». Halbuki onların öz dilimizdə deyimləri daha lətafətli səslənir: «Şiraz bayatısı», «İsfahan bayatısı», «Kürd bayatısı», «Qacar bayatısı», «Əcəm bayatısı», «Fars şikəstəsi» (necə ki, bu gün də «Qarabağ şikəstəsi», «Qaradağ şikəstəsi», «Şirvan şikəstəsi», «Əcəm şikəstəsi», «Kəsmə şikəstə»... deyirik). Bütün muğamların mayesində (mayə də yazılır) də belə etmisiniz: «Mayeyi-Rast», «Mayeyi-Şur», «Mayeyi-Şüştər», «Mayeyi-Hümayun» və sair. Halbuki həmin guşələr “Rast”ın, “Şur”un, “Şüştər”in, “Hümayun”un, “Segah”ın, “Çahargah”ın, “Şiraz bayatısı”nın, “Sarənc”in... mayeləridir.
Bunları hansı məntiqlə və nə üçün fars ibarəsində yazmısınız?
Dördüncü sual.
- Bakıda çıxan «Həqiqət» qəzeti 1 fevral 1910-cu il sayında Sizin «Quyruqlu ulduz» vodevilinizi (bəzi mənbələr vodevili «təfriqə» kimi verib) çap edib. Hətta bu məsxərəvari əsərinizi teatr həvəskarları tamaşaya da hazırlayıblar.
Həmin vodevil-təfriqə niyə əsərlərinizin külliyyatına daxil edilməyib?

* * *
Əməkdar incəsənət xadimi, bəstəkar Müslüm bəy Maqomayevə (1885-1937) xitab.
Sual.
- Müslüm bəy!
Hüseyn Cavidin «İblis» faciəsi əsasında eyniadlı opera bəstələmisiniz. 1923-cü ilin mart ayında Sizin benefisinizdə özünüzün «Şah İsmayıl», Üzeyir bəy Hacıbəylinin «Əsli və Kərəm», «Leyli və Məcnun» operalarının hərəsindən bir pərdə oynanılıb. Eyni zamanda «İblis» operasından da parçalar ifa edilib. Sonrakı illərdə də qəzetlər operanın üzərində ciddi işlədiyinizi bildirib. Hətta əsərin tamamlandığı barədə də məlumatlar dərc olunub.
Təəccüblüdür... Opera tamamlanıbsa onun oynanılmasına nə, yaxud kimlər əngəl törədib?
Yox, əgər işi sona çatdırmamısınızsa... onda mətbuat niyə «Müslüm bəy yeni operasını tamamə yetirib» yazıb?

* * *
Maarifçi, müəllim jurnalist Cəfər Bünyadzadəyə xitab.
Sual.
- Cəfər müəllim!
1914-1917-ci illərdə həftəlik «Tuti» satirik jurnalının redaktoru olmusunuz. 1915-ci ildə jurnalın bir neçə nömrəsində Üzeyir bəy Hacıbəylinin opera və operetta yaradıcılığına yazılmış həcvləri çap etmisiniz. Hətta aşağıdakı misraları da verməkdən çəkinməmisiniz.
«Səhnə məktəbmidir, ya cib sovuran bir gənədir?
Bəstəkar isə uşaqdır da, cəmaət nənədir
Ki, əmir ciblərini, baxmayıb halətlərinə...».
Soruşuram: Bəyəm Üzeyir bəyin dühalığını dərk eləmək belə müşkil iş idi? Axı, 1915-ci ildə onun təkcə «Arşın mal alan» operettası beş-altı dildə oynanılmışdı. Sizin də bundan xəbəriniz vardı...

* * *
SSRİ Xalq artisti Sidqi Ruhullaya (1889-1959) xitab.
Birinci sual.
- Sidqi ağa!
Azərbaycan teatr tarixində Sizin qədər əcnəbi məmləkətlərə və ölkəmizin iri şəhərlərinə fərdi qastrol edənlər olmayıb. 1910-cu ilin yazında İranda uzunmüddətli qastrollarınız keçib. Müxtəlif şəhərlərdə, o cümlədən Tehranda, Qəzvində, Rəştdə «Müsibəti-Fəxrəddin», «Ev tərbiyəsinin bir şəkli» (Nəcəf bəy Vəzirov), «Nadir şah» (Nəriman Nərimanov), «Kimdir müqəssir?» (Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev) dramlarının tamaşalarını, «Dursunəli və ballıbadı» (Sultanməcid Qənizadə), «Əski məktəb», «Nur və zülmət» vodevillərini oynamısınız. Əvvəllər Ruhulla Axundov imzası ilə çıxış etdiyiniz halda burda afişa və proqramlarınız «Ərəbski» təxəllüsü ilə yayımlanıb. «Ərəblinski» təxəllüsü həmin illərdə Hüseyn (Hüseynbala) Xələfova məxsus idi və çox məşhurlaşmışdı. Hüseyn Ərəblinski həmin təxəllüslə çıxışınıza görə Sizi 1910-cu ilin mart ayında «Kaspi» qəzetində ittiham edib və hətta iş məhkəməyə düşüb.
«Ərəbski» təxəllüsünü götürməkdə məqsədiniz nə idi?
İkinci sual.
- «Ərəbski» təxəllüsü ilə bağlı konflikt səngiyəndən bir qədər sonra Osmanlı ədibi Namiq Kamalın «Vətən, yaxud Silistrə» dramında Sidqi bəy rolunu əla oynadınız. Dostlarınızın təklifi ilə «Sidqi»ni özünüzə təxəllüs götürdünüz. Bütün Azərbaycanda, İranda, Turanda, Orta Asiyada, Edil (Volqa) çayı boyundakı böyük şəhərlərdə, Krımda, İrəvanda, Tiflisdə... Sidqi Ruhulla kimi tanınıb sevildiniz.
Maraqlıdır, nə üçün həmin sözü təxəllüs kimi deyil, ad kimi verdiniz?
Yəni, bütün afişa və proqramlarda Ruhulla Sidqi yox, Sidqi Ruhulla yazılıb. Bunun səbəbi nədir?

* * *
Xalq artisti, görkəmli aktyor və rejissor, Abbasmirzə Şərifzadəyə (1891-1938) xitab.
Birinci sual.
- Abbasmirzə qədeş!
Böyük qardaşınız Qulamrza Şərifzadə 1900-1919-cu illərdə «Müsəlman dram artistləri», «Nicat», Səfa», «Müdiriyyət» və digər teatr dəstələrində aktyor və rejissor assistenti kimi fəaliyyət göstərib. 1919-cu ildə dövlət teatrı, yəni bugünkü Akademik Milli Dram Teatrı təsis olunanda orada müxtəlif inzibatı vəzifələrdə çalışıb. 1920-ci ildə Qırmızı ordu Azərbaycanı ilhaq edəndə Qulamrza İrana mühacirət edib. Oradan Sizə yazdığı məktublar barədə teatrdan bir nəfər ÇK-ya çuğulluq edib. 3 dekabr 1937-ci ildə «xalq düşməni» damğası ilə tutulmusunuz və 1938-ci il noyabr ayının 16-da üçlüyün qərarı ilə güllələnmisiniz.
Barənizdəki həmin danosu kim yazmışdı?
İkinci sual.
- Möhtərəm sənətkar!
Klassik ingilis dramaturqu Uilyam Şekspirin «Otello» (dörd quruluşda), «Hamlet» (iki quruluşda), «Maqbet» faciələrinin tamaşalarında baş qəhrəmanları böyük uğurla oynamısınız. 1937-ci il yanvar ayının 17-də Akademik teatrda Şekspirin «Romeo və Cülyetta» məhəbbət faciəsi göstərildi. Quruluşçu rejissor Aleksandr Tuqanov Romeo rolunu Ülvi Rəcəbə, Cülyetta obrazını isə Barat Şəkinskayaya, Fatma Qədriyə və Sona Hacıyevaya tapşırmışdı. Barat xanım və Ülvi dueti milli teatr həyatında hadisəyə çevrildi. Tamaşanın möhtəşəm uğurundan ruhlanaraq rejissora dəfələrlə təkid etmisiniz ki, Romeo rolunda oynamağınıza icazə versin. Nəhayət, aramsız xahişlərdən sonra gündüz tamaşalarının birində Romeo surətində səhnəyə çıxmısınız. Yöndaşınız Barat xanım olub. İfanız çox uğursuz alınıb.
Romantik-lirik, romantik-psixoloji aktyorluq keyfiyyətləri çox güclü olan Ülvi Rəcəbin misilsiz ifasından sonra Romeo rolunda səhnəyə çıxmağa Sizi nə vadar edirdi?

(Ardı var)