İlham Rəhimli

(Əvvəli qəzetimizin 11, 13, 18 dekabr, 22 yanvar tarixli nömrələrində)

Bəstəkar, tarzən, pedaqoq Məşədi Cəmil Əmirova (1875-1928) xitab.
Sual.
- Məşədi Cəmil!
Şuşada doğulan bir ziyalı kimi gözəl musiqi duyumunuz, incə zövqünüz vardı. İlk musiqi təhsilini burada almısınız. Tarda əla ifa edə bilirdiniz. 1907-ci ildə Gəncəyə köçmüsünüz və uzun illər burada yaşamısınız. Gəncədə keçirilən musiqi məclislərində Məşədi Məhəmməd Fərzəliyevi, Malıbəyli Həmidi, bir qədər sonralar Seyid Şuşinskini, Bülbülü müşaiyət etmisiniz.
1910-cu ildə Riqanın «Qrammofon» şirkətinin dəvətlisi olmuş və orada bir sıra muğamları tarla ifada vala yazdırmısınız. İki il İstanbulda təhsil almısınız. Azərbaycanda ilk dəfə 1912-ci ildə «Heyratı» muğamını nota salmısınız.
Çox çalışsanız da, çar Rusiyası dövründə Gəncədə musiqi məktəbi açmağınız mümkün olmayıb. Əvəzində muğam dərnəyi açmısınız. Seyid Şuşinski, Musa Şuşinski, Əli Cavadoğlu, Zülfü Adıgözəlov, Bülbül bu dərnəkdən çox faydalanıblar, milli musiqimizin sirlərinə daha dərindən yiyələniblər.
Nəhayət, 1923-cü ildə Gəncədə musiqi məktəbi açmısınız. Elə birinci il bura 39 şagird-tələbə qəbul olunub. Oğlunuz Fikrət Əmirov, Qəmbər Hüseynli, Telman Hacıyev kimi bəstəkarlar məhz bu məktəbin yetirmələridir.
Bunları ona görə xatırladıram ki, oxucular bir daha yəqin edib görsünlər ki, Məşədi Cəmil Əmirov mükəmməl təhsil görmüş necə böyük musiqiçi və fədakar maarifpərvər ziyalı idi.
«Seyfəlmüluk» operasını yazmısınız. Onun oynanılmasına Qafqaz canişinliyinin icazə verməsi bir az uzanıb. Nəhayət, operanın göstərilməsinə 1916-cı ildə icazə verilib. Gəncənin teatr həvəskarları may ayında əsəri tamaşaya hazırlayıb, lakin yerli siyasi qurumlar onun oynanılmasını səbəb olmadan əngəlləyiblər. Əsər 3 iyun 1916-cı ildə xeyirxah insanların köməkliyi ilə Tiflisin Kazyonnı teatrında tamaşaya qoyulub. «Seyfəlmüluk»u tamaşaya Bakı aktyoru və rejissoru Sidqi Ruhulla hazırlayıb və özü Seyfəlmüluk rolunda çıxış edib. Digər əsas rolu, Mələk xanım obrazını Bülbül oynayıb. Tamaşaya dirijorluğu bəstəkar kimi özünüz etmisiniz.
«Namuslu qız» operettasını yazımısınız və bu əsər 1923-cü ildə Gəncənin teatr həvəskarları tərəfindən tamaşaya qoyulub. «Kommunist» qəzeti 1923-cü il 20 dekabr tarixli sayında yazır ki, əsas rolları Gülzar Mahmudzadə, Qönçə Əlizadə və Şövkət Nəcəfzadə oynayıblar. Belə çıxır ki, əsəri tamaşaya qızlar məktəbinin müəllim və şagirdləri hazırlayıblar.
Cənab Əmirov!
Lütfən, deyin görək «Seyfəlmüluk» operanızın nə üçün Bakıda oynanılmasına cəhd göstərməmisiniz?
Nəyə görə «Namuslu qız» musiqili komediyanızı ya Tiflisdə, yaxud Bakıda tamaşaya qoyulmasına çalışmamısınız?
Həmin dövrdə Bakıda Üzeyir bəy Hacıbəylinin böyük hörməti vardı və özü qardaşı Zülfüqar bəylə birlikdə «Müdiriyyət» truppası yaratmışdı. Bu truppanın repertuarının əsasını opera və operettalar təşkil edirdi. Sizin Üzeyir bəylə, həmçinin Bakı artistlərinin bir çoxu ilə isti münasibətləriniz vardı.
Bu münasibətdən nə üçün faydalanmırdınız?

* * *
Xalq artisti, aktyor, rejissor və opera müğənnisi Hüseynqulu Sarabskiyə (soyadı Rzayevdir. 1879-1945) xitab.
Birinci sual.
- Hüseynqulu bəy!
1908-ci il noyabr ayının 20-də Şəhər teatrında (Tağıyev teatrı) Hüseyn Ərəblinskinin şərəfinə (benefisinə) S.Lanskoyun «Qəzəvat» («Hürriyyət uğrunda qəzəvat». Tərcümə edəni Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev) dramı ilk dəfə tamaşaya qoyulub. Ərəblinski tamaşada Əhməd bəy Şamxal rolunu oynayıb.
Bilirik ki, şərəfə oynanılan tamaşanın xalis gəlirinin əsas hissəsi məhz benefis sahibinə verilir. Siz yazırsınız ki, «amma əsl həqiqətdə Ərəblinskiyə haman gecənin mədaxilindən 10 faiz verdilər. «Nicat» cəmiyyətinin bu hərəkəti Ərəblinskiyə çox təsir elədi. Əbülfət ilə bu məsələdən xəbərdar olub «Nicat»ı məcbur elədik ki, Ərəblinskiyə 30 faiz versinlər. Çox danışıqdan sonra ona müvəffəq olduq. 30 faiz verdilər. Amma yoldaşlar arasında narazılıq əmələ gəldi: «Niyə o benefis alsın, amma biz almayaq?» Bəli, truppa içərisində Ərəblinskinin sözünə qulaq asmayıb cavab qaytaranlar da var idi və biz də onlarla mübarizə edirdik. Mövsümün axırında yoldaşlardan biri Ərəblinskini bihörmət elədi. Mən özümü saxlaya bilməyib haman adamın üstünə qışqırdım. Bu işlərdən sonra truppanın arasında məğlətə (intriqa) düşdü, truppa dağıldı».
Bu məğlətəni salan və aktyorları qarşı-qarşıya qoyan kim idi?
Onun təsir gücü belə böyük idi ki, truppanı parçalamağa nail oldu?

İkinci sual.
- Neçə müddət idi verilən qonorar və cəmiyyətin izni olmadan «Leyli və Məcnun» operasını, «Məşədi İbad», «Ər və arvad» operettalarını oynamaq üstündə «Nicat»la konfliktiniz vardı. 1911-ci ilin sonunda münaqişə o həddə çatdı ki, Sizi truppadan çıxartdılar.
1912-ci il yanvar ayının 10-da «Baku» qəzeti yazırdı ki, tezliklə Üzeyir bəy Hacıbəylinin «Şah Abbas və Xurşudbanu» operası oynanacaq. Baş rolu son vaxtlar Hüseynqulu Sarabskini əvəz edən Bədəl bəy Bədəlbəyov ifa edəcək. Dörd gün sonra həmin qəzetdə Üzeyir bəyin məktubu dərc olunub. Bəstəkar yazır ki, mən nə Sarabskiyə, nə də Bədəl bəyə rol verməmişəm. Baş rolun partiyasını tamaşa hazırlananda kimin səsi uyğun gəlsə, o da oxuyacaq.
Bu məktubdan sonra ara nisbətən sakitləşib. Fevral ayının ilk günlərində ziyalı gənclər «Nicat» qəzetində eyniadlı cəmiyyətin idarə heyəti rəhbərliyinə xahişnamə ünvanlayıblar. Xahişnamədə yazılıb ki, Hüseynqulu Sarabskinin yenidən səhnəyə qayıtmasına icazə verilsin. Məktubun sonunda redaksiyadan yazılan qeyddə bu fikir sələnmişdi ki, xahiş-müraciətdəki imzalar eyni xətlə verilib. Gərəkdir, həmin şəxslər imzalarını təsdiq üçün qəzetə müraciət etsinlər.
1912-ci il mart ayının 10-da Nikitin qardaşlarının sirkində «Şah Abbas və Xurşudbanu» operası oynanılıb. Şah Abbas rolunu Siz ifa etmisiniz.
Cənab Sarabski!
«Nicat» mədəni-maarif cəmiyyətinin idarə heyəti ilə konfliktinizin kökündə biz bildiklərimizdən əlavə başqa nə dururdu?
Necə oldu ki, yenidən cəmiyyətin teatr truppasına qayıda bildiniz?
Məncə, buna təkcə gənclərin məktubu səbəb olmayıb.
Mötəbər şəxslərdən kimlər «Nicat» rəhbərliyindən truppaya qayıtmaq xahişinizi etmişdilər?

Üçüncü sual.
- Sarabski cənabları!
«Bəsirət» qəzeti 1914-cü il 18 oktyabr tarixli sayında Sizin, Hüseyn Ərəblinskinin, Mirzağa Əliyevin, Xəlil Hüseynovun, Əhməd Qəmərlinin və daha bir neçə aktyorun imzası ilə «Nicat» cəmiyyətinə məktub ünvanlayıb. Məktubda deyilir:
«Bu son vaxtlarda ümumi müsəlman səhnəsinin tənəzzülə üz qoyduğu hər kəsə məlum olduğu kimi, «Nicat» idarəsinə də məlum olsa gərəkdir. Ələlxüsus opera və operetta dəstələri təşkil olunandan sonra bu tənəzzül fövqəladə bir surətdə artmış və müsəlman səhnəsini belə bir hala salmışdır. Bundan əlavə, hər kəsə məlumdur ki, teatr qoymaqda məqsəd səhnədə oxumaq və zurna çaldırmaq deyildir. Qəflətə uymuş və əxlaqı pozulmuş camaatın əxlaqını düzəltmək və camaata da tarixlərini düşündürmək üçün müxtəlif pyeslər oynamaq icab (lüzum, ehtiyac, zərurət, hacət - İ.R.) edər. Bu xüsusda hər kəsdən artıq «Nicat» maarif cəmiyyəti çalışmalıdır və yenə rövnəqlənməsinə çalışmalıdır».
Son cümləniznən yüzə yüz faiz şərikəm.
Amma və di gəl ki, əvvəlinci mətləbinizi bir balaca təhlilə çəkməyə əşəddi ehtiyacım var.
Hüseynqulu bəy! (oxu, Həzərat!).
Bəs onda aşağıdakılara nə cavab tapaq?
Qəribədir!
Məgər «Müsəlman opera artistləri» truppasını yaradan Hüseynqulu Sarabski deyildimi?
Məgər «Leyli və Məcnun»u, «Əsli və Kərəm»i, «Məşədi İbad»ı, «Ər və arvad»ı, «Arşın mal alan»ı, «Evliykən subay»ı tamaşaya qoyan və bu əsərlərdə baş rolları oynayan Hüseynqulu Sarabski deyildimi?
Məgər Məşədi İbad, Kərbəlayı Qubad, Kəblə Hacı, Orduxan bəy rollarında çıxış edən Mirzağa Əliyev deyildimi?
Məgər opera və operetta tamaşalarında rejissor assistenti kimi çalışan Xəlil Hüseynov deyildimi?
Məgər opera və operettaların böyük bir qisminə quruluşçu rejissorluq edən Hüseyn Ərəblinski deyildimi?
Məgər Bakıda və qastrollarda rəhbərlik etdiyi teatr dəstəsinin oynadığı tamaşaların əksəriyyəti opera və operettadan ibarət olan Əhməd Qəmərli deyildimi?
Bəylər!
Kimdən kimə şikayət edirdiniz?
Cənablar!
Qazancınızın əsasını opera və operetta tamaşalarından gələn gəlirlər təşkil etmirdimi?
Ağalar!
Bir sıra primitiv opera və operettaları siz oynamamısınızmı?
Əcəba, onda bu gileylər və bu şikayətlər kimdən kimədir?
Yox, əgər söhbət o dövrdə ortalığa çıxmış primitiv musiqili tamaşalardan (məsələn, Üzeyir bəyə dəxli olmayan, başqa-başqa müəlliflərin «quraşdırdıqları» neçə-neçə «Leyli və Məcnun» və «Əsli və Kərəm», həmçinin «Fərhad və Şirin», «Şahzadə Əbülfəz», «Ləbləbiçi», «Xırdavat alan», «Məşədi Xudu əttarbaşı», «Arvad hiyləsi» və sair) adlı «əsərlərdən» gedirdisə, onda bunu ünvanlı yazmaq lazım idi...

* * *
Teatr xadimi, aktyor, publisist, dramaturq və tərcüməçi Mehdi bəy Hacınskiyə (1879-1941) xitab.
Sual.
- Cənab Mehdi bəy!
Teatr tarixindən bilirik ki, səhnəyə ilk dəfə 1897-ci ildə çıxmısınız. “Müsəlman dram teatrı dəstəsi”nin, “Nicat”, “Səfa” truppalarının müxtəlif janrlı tamaşalarında oynamısınız. Hacı Saleh (“Lənkəran xanının vəziri”, Mirzə Fətəli Axundzadə), Hacı Qurban (“Keçmişdə qaçaqlar”, Nəcəf bəy Vəzirov), İkinci İrakli (“Ağa Məhəmməd şah Qacar”, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev), Nadir şah (“Nadir şah Əfşar”, Nəriman Nərimanov), Hacı Kərim (“Ölülər”, Cəlil Məmmədquluzadə), Şeyx Feyzulla (“Bir saatlıq xəlifə”, Abdulla Şaiq), Haris (“Trablis müharibəsi”, Cəfər Cabbarlı), Həsənqulu bəy (“Məşədi İbad”, Üzeyir bəy Hacıbəyli), Frans Moor və Karl Moor (“Qaçaqlar”, Fridrix Şiller), Bələdiyyə rəisi (“Müfəttiş”, Nikolay Qoqol), Don Çimanos (“Tariq ibn Ziyad”, Əbdülhəq Hamid), Zöhhak (“Dəmirçi Gavə”, Şəmsəddin Sami), və bu kimi rollar oynamısınız.
Mədəniyyətə, xüsusən teatra aid oçerkləriniz, silsilə məqalələriniz, satirik lövhələriniz, felyetonlarınız “M.B.H-ski”, “Estet”, “Dəmdəməki”, “Ürfüzadə” imzaları ilə “Tərcüman”, “Kaspi”, “Molla Nəsrəddin”, “Zənbur” qəzet və jurnallarında çap olunub. Henrix Heynenin “Əl Mənsur”, Fridrix Şillerin “Qaçaqlar”, Denis Fonvizinin “Nadan övlad”, Nikolay Qoqolun “Evlənmə”, Nadejda Loxmanovanın “Napoleonun vəfatı” (“İmperator Napoleonun Sent Helen cəzirəsində vəfatı”) dramlarını Azərbaycan dilinə tərcümə etmisiniz. “Yezid ibn Müaviyə” (Cürci Zeydanın romanı əsasında), “Sultan Əbdüləzizin xəli”, “Sultan Əbdülhəmidin xəli, yaxud zülm və istibdadın sonu” pyes və təbdilin müəllifisiniz.
Rus dilində savadlı və qələmli olduğuna görə 1914-1915-ci illərdə Moskvada çıxan “Rampa və həyat” («Rampa i jizn») jurnalının Azərbaycan üzrə xüsusi müxbiri seçilmisiniz. Bu, o dövr üçün çox böyük mədəniyyət hadisəsi idi.
Xüsusi müxbirliyinizə niyə bir ildən sonra xitam verilib?
Bunu özünüz istəmisiniz, ya Sizi bu işdən uzaqlaşdıran bədxahlar olub?

* * *
Şair, dramaturq, pedaqoq Abdulla Şaiqə (1881-1959) xitab.
Sual.
- Möhtərəm Abdulla Şaiq!
Pedaqoji fəaliyyətdə millətin savadlanması və nadanlıq bataqlığından xilas olması yollarında böyük xidmətləriniz var. Gənc Tamaşaçılar Teatrının repertuarının zənginləşməsində, müxtəlif yaş nəslinə mənsub sənətsevərlərin zövqlərinin formalaşmasında səmərəli işlər görmüsünüz. Bu kollektivdə ədəbi və bədii hissə müdiri, pedaqoq işlədiyiniz vaxtlarda əsərləriniz daim repertuarda yer alıb.
Məşhur filoloq-alim, pedaqoq Firidun bəy Köçərlinin 14 iyun 1914-cü ildə Qoridən yazdığı məktub diqqətimi cəlb etdi. Həm də məndə sual doğurdu. Əvvəlcə fədakar salnaməçi Qulam Məmmədlinin kitabından götürdüyüm həmin parçanı xatırladım, sonra sualımı verərəm. Firidun bəy yazır:
«Hörmətli, əziz, mehriban Mirzə Abdulla!
Qızlara bir pərdədə «Bahar xanım» ünvanında yazdığınız mənzumə bəd deyil... Belə zənn edirəm, ondan çox gözəl operetta çıxar. Bu barədə Üzeyir Hacıbəyli ilə məsləhət edəsiz. Əyər xahiş etsəniz, mən ona yazaram. «Bahar xanım» qızlar və uşaqlar üçün ən xoş gələn və münasib operetta ola bilər...».
Maraqlıdır. Mirzə, Firidun bəyin bu təklifini qəbul edib Üzeyir bəylə məsləhətləşdinizmi?
Məsləhətləşdinizsə, onun pyesiniz haqqında fikri nə oldu?
Əsəri bəyənmədisə, iradı nə idi?
Yox əgər bəyəndisə, onda nə üçün «Bahar xanım»ı uşaqlar üçün kiçikhəcmli operetta etmədiniz?
Tarixdən bilirik ki, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk uşaq pyesi olan bu əsəriniz 1922-ci il aprel ayının 7-də Milli Dram Teatrında «Gözəl Bahar» adı ilə oynanılıb. Gündüz tamaşasında Təhsin Nihadın «Hicranlar» pyesi ilə birlikdə nümayiş olunub. Hər iki əsərin səhnə quruluşunu rejissor Abbasmirzə Şərifzadə verib.
Nə üçün sonrakı illərdə bu pyesin ilkin variantını, yaxud bir qədər işləyib genişləndirmək şərti ilə təkmil nüsxəsini Gənc Tamaşaçılar Teatrına təqdim etmədiniz?
Axı, yeni yaranan teatr 1930-cu illərdə uşaqlar və məktəblilər üçün milli pyes qıtlığı çəkirdi...

(Ardı var)