İlham Rəhimli

(Əvvəli qəzetimizin 11, 13, 18 dekabr, 22, 24, 29, 31 yanvar, 5, 7, 12, 14 fevral tarixli nömrələrində)


Xalq artisti Barat xanım Şəkinskayaya (1914-1999) xitab.
Sual.
- Barat xanım!
Sənətinizin pərəstişkarları, yaradıcılığınızın heyranları yaxşı bilirlər ki, 15-16 yaşından Gəncənin müxtəlif dram dərnəklərində, 1933-1935 və 1943-1945-ci illərdə Gəncə Dövlət Dram Teatrında, 1935-1943, 1945-1970-ci illərdə Akademik Milli Dram Teatrında neçə-neçə baş qəhrəmanları oynamısınız. Zəngin yaradıcılıq zirvələrini bir-birinin ardınca cəsarətlə, inamla, qətiyyətlə fəth etmisiniz. Sənət dostları arasında «Səhnəmizin Cülyettası» deyə, çağrılmısınız.
Yaradıcılıq salnamənizdə parlaq sənət qələbələri var: Ziba xanım (“Lənkəran xanının vəziri”, Mirzə Fətəli Axundzadə), Yetər (“Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”, Nəcəf bəy Vəzirov), Şirin (“Fərhad və Şirin”, Səməd Vurğun), Gülər (“Xoşbəxtlər”, Sabit Rəhman), Dilşad (“Atayevlər ailəsində”, İlyas Əfəndiyev), Viola, Kordeliya, Dezdemona (“On ikinci gecə”, «Kral Lir», «Otello»; Uilyam Şekspir), Mirandolina (“Mehmanxana sahibəsi”, Karlo Qoldoni), Tiltil (“Göy quş”, Moris Meterlinq), Florela (“Rəqs müəllimi”, Lope de Veqa)...
1970-ci il sentyabrın 19-da Branislav Nuşiçin «Nazirin xanımı» komediyasında Jivka rolunu böyük şövq və məlahətlə oynamısınız. Tofiq Kazımovla Ələsgər Şərifovun hazırladıqları tamaşada Əliağa Ağayevdən (Rista Podoroviç), Ağahüseyn Cavadovdan (Sima Popoviç), Möhsün Sənanidən (Çeda), Ağasadıq Gəraybəylidən (Vasya dayı), Məmməd Sadıqovdan (Para), Əminə Nağıyevadan (Savka xala), Məhluqə Sadıqovadan (Nata xanım), Amaliya Pənahovadan (Anka), Hamlet Qurbanovdan (Ninkoviç), Əminə Babayevadan (Raşa) ibarət gözəl aktyor ansamblı vardı.
Hətta elə 1970-1971-ci illərdə vaxtilə Sizinlə birlikdə aktyorluq etmiş, sonra Sankt-Peterburqda teatr təhsili almış Ağakişi Kazımovun dəvətilə paralel olaraq Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında Mələk xanım («Müsibəti-Fəxrəddin», Nəcəf bəy Vəzirov. 16 may 1970), Zalxa («Toy», Sabit Rəhman. 7 iyul 1970), Hicran («Mənim məhəbbətim», Adil Babayev. 27 mart 1971) rollarını ifa etmişdiniz. Belə gözəl uğurlardan, xüsusən Jivkadakı misilsiz sənət qələbənizdən bir qədər sonra gözlənilmədən ərizə yazıb teatrdan işdən çıxdınız. 56 yaşında! Sonra dəfələrlə dəvət alsanız da, inad göstərib düz 29 il bir daha səhnəyə çıxmadınız.
Bilmək istəyirəm:
Niyə?..
Nə üçün?..
Hansı səbəblərə görə?..
İncikliyinizin kökündə nə dururdu?..


Xalq yazıçısı, dramaturq İlyas Əfəndiyevə (1914-1996) xitab.
Birinci sual.
- İlyas müəllim! Tofiq Kazımov Sizin «Atayevlər ailəsində» (9 oktyabr 1954), «Sən həmişə mənimləsən» (14 oktyabr 1964) pyeslərinizə çox uğurlu səhnə quruluşları vermişdi. İkinci pyesinizlə dramaturgiyamızda, əsərin tamaşası ilə milli teatr tariximizdə lirik-psixoloji üslubun təməli qoyuldu. Mətbuatda hər iki tamaşa barədə görkəmli qələm sahiblərinin son dərəcə tərifli resenziyaları çap edildi. Özünüz də müsahibələrinizdə qeyd edirdiniz ki, Tofiq Kazımovla birgə yaradıcılıq axtarışlarınız çox səmərəli olur.
Təəccüblüdür ki, bunun müqabilində növbəti dram əsərinizi Akademik Teatrda tamaşaya rejissor Əşrəf Quliyev hazırladı (5 may 1967).
«Mənim günahım» tamaşasının tərtibatını rəssam Böyükağa Mirzəzadə vermişdi və musiqisini bəstəkar Soltan Hacıbəyov yazmışdı. Əsas rolları İsmayıl Dağıstanlı (Tahir), Leyla Bədirbəyli və Şəfiqə Məmmədova (Nurcahan), Ağahüseyn Cavadov (Almurad), İsmayıl Osmanlı (Səxavət), Əli Zeynalov (Sahib), Mirvari Novruzova (Gözəl), Həsən Turabov (Xansu), Safurə İbrahimova (Natəvan), Amaliya Pənahova (Ayqız) ifa edirdilər. Belə bir sanballı yaradıcı heyətin olmasına baxmayaraq, tamaşa Tofiq Kazımovun quruluşları ilə müqayisədə zəif alınmışdı.
Nə üçün bu pyesinizi Tofiq Kazımova vermədiniz?
Bəlkə əsərin ona tapşırılmasına mane olan (yaxud olanlar) vardı?
Sonra yenə «Unuda bilmirəm» (1 noyabr 1968) və «Məhv olmuş gündəliklər» (29 noyabr 1969) dramlarınızı Tofiq Kazımov tamaşaya hazırladı. Bu tamaşaların ikisi də Akademik Milli Dram Teatrının tarixində parlaq səhifələr yazdı.
* * *
İkinci sual.
- «Xurşidbanu Natəvan» pyesinizin ilk tamaşası 2 sentyabr 1981-ci ildə göstərildi. Quruluşçu rejissor Mərahim Fərzəlibəyov idi. Ondan üç gün əvvəl isə tamaşanın ictimai baxışı olmuşdu. İctimai baxışda tamaşada Aleksandr Düma obrazı vardı. Əməkdar artist Fateh Fətullayevin ifa etdiyi həmin obrazın şairə Natəvanla (Amaliya Pənahova) maraqlı səhnəsi işlənmişdi. Hər iki ifaçı bu epizodda ifadəli və məzmunlu oyun nümayiş etdirirdilər. Dialoqlarda bir canlılıq və psixoloji dinamika vardı. Tamaşa üçün çap olunmuş proqramlarda da Aleksandr Düma obrazı və onun ifaçısını adı verilmişdi. Ancaq elə ilk premyerada Düma obrazı tamaşadan çıxarılmışdı.
Aleksandr Düma obrazını tamaşadan Sizin təkliflə çıxarmışdılar?
Əgər belədirsə, nəyə səbəb bu fikrə gəlmişdiniz?
Bəlkə tamaşaya ictimai baxışın müzakirəsində söylənilmiş hansısa tənqidi fikrə görə Aleksandr Düma - Natəvan epizodu tamaşadan çıxarılıb?


Xalq artisti, gülüş ustası Nəsibə xanım Zeynalovaya (1916-2004) xitab.
Birinci sual.
- Nəsibə xanım!
1949-cu ilin yazında Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı bağlandı. Teatrınızın aktyorları Lütfəli Abdullayev, İbrahim Hüseynov-Şünasi, Azər Talıbova Milli Dram Teatrının truppasına götürüldülər. Firəngiz Şərifova və Nəcibə Behbudova Gənc Tamaşaçılar Teatrına, Məmmədsadıq Nuriyev Gəncə, Əhməd Səfayi Göyçay teatrlarına göndərildilər. Kamal Kərimov, Abbasağa Hüseynov və Əlihüseyn Qafarlı Opera və Balet Teatrına keçdilər. Baletmeyster Ələsgər Hənəfizadə, aktyorlar Ağəli Məstanov və Əlimran Şirvanski respublika Xalq Yaradıcılığı Evində işləməyə başladılar. Aliyə Terequlova, Nuriyyə Rəcəbova, İslam Şərifov... və Nəsibə Zeynalova İncəsənət İşləri İdarəsinin (bu idarə o vaxt Mədəniyyət Nazirliyinin funksiyasını icra edirdi) sərəncamına verildiniz. Halbuki hamı gözləyirdi ki, canını Azərbaycan teatrının tərəqqisi yolunda fəda edən, realist aktyor məktəbinin banisi olan Cahangir Zeynalovun qızı Milli Dram Teatrının truppasında işləməyə göndəriləcək.
Sizin o teatrın truppasına götürülməyinizə kimlər mane oldu?
İncəsənət İşləri İdarəsində kimin «hökmü» ilə yeddi il səhnədən uzaqlaşdınız?
Kim Sizə «biz tacir qızının nazını çəkməli deyilik» demişdi?
Həmin kəslər Nəsibə xanımı «Nizami» kinoteatrının kassasında bilet satan görəndə heç xəcalət çəkirdilərmi?
* * *
İkinci sual.
- Mirzə Fətəli Axundzadə adına Bakı Teatr Məktəbində təhsil alanda klassik əsərlərin tamaşalarında həm Katarina («Şıltaq qızın yumşalması», Uilyam Şekspir), Elvira («Don Juan», Jan Batist Molyer) kimi komik, həm də Yelizaveta («Mariya Stüart», Fridrix Şiller) kimi dramatik obrazlar oynamısınız. Musiqili Komediya Teatrında işləyəndə ürəyinizdən Aleksandr Ostrovskinin «Tufan» əsərinin tamaşasında Kabanixa rolunu oynamaq keçib. Bu barədə Milli Dram Teatrının bir rejissoru da Sizinlə həmfikir olub. Hətta teatrın aparıcı aktrisaları Mərziyə Davudova və Fatma Qədri ilə «Tufan» dramı barədə ayrı-ayrılıqda öz evinizdə söhbətləriniz olub... Kabanixanın sözlərini əzbərləmisiniz...
Ancaq bu arzunuz son məqamda reallaşmadı. 20 noyabr 1943-cü ildə hazırlanan «Tufan» tamaşasında (quruluşçu rejissor Ələsgər Şərifov, rəssam İsmayıl Axundov) Kabanixa rolunu Qəmər Topuriya oynadı. Tamaşaya baxandan sonra xətrinizi istəyənlərə demisiniz ki, Kabanixa alınmadı, heç olmasa başqa əsərlərin tamaşalarında bu kimi dramatik-psixoloji rollara dəvət etsələr çox sevinərəm... İstəyirəm, bünövrəsini qoyanlardan biri atam olan teatrda işləyim...
Başa düşürəm ki, Nəsibə Zeynalova Musiqili Komediya Teatrından ayrılsaydı həm özünün, həm də teatr kollektivinin yaradıcılığında böyük boşluq yaranardı. Ancaq onu təsəvvür edirəm ki, Nəsibə xanım Milli Dram Teatrında işləsəydi, tamamilə yeni və bəlkə də daha böyük yaradıcılıq qələbələri qazanardı. Dramatik teatrımız nəhəng bir aktrisa qazanmış olardı...
Təəssüflər...
Ancaq sualım suallığında qalır.
Kabanixa rolunu oynamağınıza, Milli Dram Teatrının truppasına götürülməyinizə kimlər mane oldular?


SSRİ Xalq artisti, rejissor və pedaqoq, alim Mehdi Məmmədova (1918-1985) xitab.
Birinci sual.
- Mehdi müəllim!
1980-ci ildə Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında qonşu ölkələrdən birindən qastrola gələn teatrın tamaşası göstərilirdi. Sizinlə burada görüşüb söhbətləşdik və sonra həmin mükaliməmizi 22 fevral 1980-ci il tarixli «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzetində çap etdirdim. Söhbət əsnasında demişdiniz ki, Hüseyn Cavidin «İblis» faciəsini hazırlamaq haqqında düşünürsünüz. Eşitmişdim ki, İblis roluna Şəfiqə Məmmədovanı nəzərdə tutmusunuz. O, Sizin quruluşunuzda mili teatr tariximizə daxil olmuş Lev Tolstoyun «Canlı meyit» dramında Maşa (28 dekabr 1968), Hüseyn Cavidin «Xəyyam» mənzum faciəsində Sevda (12 mart 1970), Cəlil Məmmədquluzadənin «Dəli yığıncağı» fəlsəfi əsərində Sona (29 aprel 1978) rollarında misilsiz oyun nümayiş etdirmişdi. Bunları xatırlayıb, belə bir sual verdim:
- Mehdi müəllim, maraqlıdır, deyə bilərsinizmi İblis rolunu kimə tapşırmaq fikrindəsiniz?
Gülümsədiniz və şakəriniz üzrə bir xeyli susub dediniz:
- Mənim tamaşamda İblisi aktyor da oynaya bilər, aktrisa da... Ona baxarıq... İndi heç nə deyə bilmərəm...
Həsən Turabov da yanımızda idi. Daha dəqiq desəm, mən teatra onunla gəlmişdim. Həsən Sizdən soruşdu:
- Mehdi müəllim, «İblis»də mənə hansı rolu verəcəksiniz?
Cavabınız belə oldu:
- Həsənağa, bu tamaşada səninlə mənim oynaya biləcəyimiz obraz yoxdur.
- Həsən Turabov da əsəbiliklə dedi:
- Mehdi müəllim, deyə bilərsiz, Azərbaycan dramaturgiyasında mənim gücüm çatmayan rol var? Əgər yaradıcılığıma uyğun hansısa rolu oynaya bilməsəm, həmin gün səhnədən gedərəm...
19 mart 1983-cü ildə «İblis» faciəsinin ilk tamaşası oldu. İblis rolunu Həsən Turabov və Hamlet Xanızadə ifa edirdilər.
Mən biləni, Şəfiqə xanım Məmmədova İblisin mətnini də öyrənməyə başlamışdı. Bəs bu rolu nə üçün ona tapşırmadınız? Halbuki «İblis» faciəsində İblisin qadın olduğuna belə bir işarə var:
«İblis. Mən imdi bir atəş,
fəqət əvvəlcə mələkdim,
Həp xaliqə təsbih idi, təhlil idi virdim.
İlk öncə mələklər məni təqdis ediyordu,
Adəm kimi bir sayğısız axır mənə ləkə vurdu.
Alçalmadı, yüksəldi fəqət şöhrətü şanım,
Allah ilə bir zikr edilir namü nişanım».
(Hüseyn Cavid. Əsərləri 4 cilddə. 2-ci cild. - Bakı, Yazıçı, 1983, s. 258).
* * *
İkinci sual.
- Akademik Dram Teatrının direktoru və baş rejissoru Ədil İsgəndərov 1960-cı il oktyabr ayının 22-də öz vəzifəsindən çıxarıldı. Həmin gün Siz həmin kollektivə baş rejissor təyin olundunuz. İlin sonunda qarşıdakı iki-üç ildə tamaşaya hazırlayacağınız pyeslərin adlarını kollektivə bəyan etdiniz. Barat xanım Şəkinskaya bir neçə dəfə mənə danışmışdı və hətta ömrünün son illərində yazmağa başladığı gündəliklərdə də göstərir ki, Viktor Hüqonun «Mariya Tüdor» dramını onun şərəfinə tərcümə etmisiniz. Özü də baş rejissor təyin olunmamışdan xeyli əvvəl. Baş rola da Barat xanımı nəzərdə tutmusunuz. Hətta pyesin tərcümə variantını da aktrisaya vermisiniz ki, öz rolunun sözlərini köçürsün.
Nəzərdə tutmuşdunuz ki, məşqlərə 1961-ci ilin əvvəllərində başlayasınız. Lakin gözlənilmədən bu fikrinizdən daşındınız. Xeyli müddət sonra «Mariya Tüdor»un quruluşu əmrlə rejissor Tofiq Kazımova həvalə edildi. O da baş rolları Hökümə Qurbanovaya (Mariya Tüdor) və Əli Zeynalova (Hilbert) tapşırdı. Əsərin ilk tamaşası 17 mart 1962-ci ildə göstərildi.
Mehdi müəllim!
Nə üçün «Mariya Tüdor»u tamaşaya hazırlamaqdan imtina etdiniz?
Buna səbəb nə oldu?
Barat xanım müəyyən mənada bu obrazın mətninə hazır idi, rola ifadə axtarışları aparırdı. Sizin baş rejissor kimi səlahiyyətiniz çatırdı ki, Barat Şəkinskayanı Mariya Tüdor obrazında Hökümə xanıma roldaş verəsiniz. Lakin bunu da etmədiniz. Nəyə görə?
Kimlər Sizə mane oldu?


Xalq artisti, teatr və kino sənətkarı Nəcibə xanım Məlikovaya (1921-1992) xitab.
Sual.
- Nəcibə xanım!
Akademik Teatr 1961-ci ildə Cəfər Cabbarlının «Od gəlini» faciəsini tamaşaya hazırlayırdı. Quruluşçu rejissor Ələsgər Şərifov əsərdəki Solmaz obrazını Sizə və Leyla Bədirbəyliyə vermişdi. Digər əsas rolları Əli Zeynalov (Elxan), İsmayıl Dağıstanlı və Məlik Dadaşov (Aqşin), Ağadadaş Qurbanov (Əbu Übeyd), Məmmədrza Şeyxzamanov (Altunbay), Ağahüseyn Cavadov (Oddamdı) oynayırdılar. Tamaşanın premyerası 23 sentyabrda göstərildi. Proqramda Nəcibə Məlikovanın da adı vardı. Çünki axıra qədər məşqlərdə iştirak etmişdiniz. Lakin «Od gəlini» dramındakı Solmaz rolunda səhnəyə çıxmadınız.
Məmmədrza Şeyxzamanov, Məlik Dadaşov, Firəngiz Şərifova ayrı-ayrı vaxtlarda mənimlə söhbətlərində deyirdilər ki, Nəcibə xanımın Solmazı daha lirik və daha lətafətli, daha cazibəli və psixoloji cəhətdən daha dramatik idi.
Səbəbi nə oldu ki, bir tamaşada Solmazı oynamadınız?
Kimin «təkidi» ilə bu rolda səhnəyə buraxılmadınız?


Xalq artist Firəngiz xanım Şərifovaya (1924) xitab.
Sual.
Atanız respublikanın Xalq artisti Abbasmirzə Şərifzadə, ananız SSRİ Xalq artisti Mərziyə Davudova kimi dühalar olub. Dramaturq Cəfər Cabbarlının təkidi və atanızın razılığı ilə səhnədə səkkiz yaşında “Oqtay Eloğlu”nda Sevər və bir az sonra “Sevil”də Gündüz rollarında çıxış etmisiniz.
Qanla və südlə aktyorluq peşəsi, təşnəli sənət ehtirası, alovlu istedad bütün varlığınıza hopmuşdu. 1947- 1949-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının truppasında çalışmısınız. 1949-cu ilin əvvəllərində Gənc Tamaşaçılar Teatrının kollektivinə keçmisiniz. Mərziyə xanımın təntənəli 60 illik yubileyindən sonra 1960-cı il may ayının 5-də dəvətlə Akademik Milli Dram Teatrının truppasına götürülmüsünüz. Beş ildə sənət ocağında Perdita (“Qış nağılı”, Uilyam Şekspir), Həcər (“Qaçaq Nəbi”, Süleyman Rüstəm), Rəfiqə Rəhimli (“Alov”, Mehdi Hüseyn), Ket (“Gözəllik və sevgi adası” və yaxud “Afrodita adası”), Aleksis Parnis), Birinci cariyə (“Səyavuş”, Hüseyn Cavid), Ksenya İvanovna (“Palata”, Samuil Alyoşin), Şamanova (“Tanya”, Aleksey Arbuzov), Gülgün (“Od gəlini”, Cəfər Cabbarlı) rollarını oynamısınız.
1965-ci il aprel ayının 1-də ciddi konflikt nəticəsində yenidən Gənc Tamaşaçılar Teatrına qayıtmısınız.
Konfliktin yaranma səbəbi nə idi?
Teatrdan getməyiniz üçün Sizə qarşı məkrli planları hansı aktrisalar qurmuşdular?

(Ardı var)