İçərişəhərin qala divarları arasındakı dar küçələrlə dolaşarkən, sehrli bir aləmə daxil olursan. Ərazisi bir o qədər də böyük olmayan bu məkanda çoxsaylı dini memarlıq abidələri - məscid, təkyə, məktəb-məscid və türbələr diqqəti cəlb edir. Dövrümüzə qədər gəlib çatmış dini abidələrin üzərinə həkk olunmuş daş kitabələrdəki yazılar orta əsrlərdə sufilik cərəyanının burada geniş yayılmış sosial-ideoloji cərəyanlardan biri olduğuna əyani sübutdur. Kitabələrə əsasən abidələrin yaranma tarixini, orada fəaliyyət göstərmiş böyük şəxsiyyətlərin adlarını və ictimai mövqelərini, eləcə də bu mərkəzlərin fəaliyyətinin xronoloji çərçivəsini, təsir sahəsini müəyyənləşdirmək mümkündür.

Azərbaycanın ərəb işğalına məruz qaldığı VII əsrin birinci yarısından etibarən bütün şəhərlərdə, o cümlədən atəşpərəstlərin nüfuzlu dini mərkəzi sayılan Bakıda islam dininin yayılması geniş vüsət alır. İslamın yayılmasında sufilər xüsusi rol oynayırdılar. Onlar islam ordusu ilə birlikdə bölgələrə gələn ilk mürşidlər (müəllimlər) idi. Sufilər ictimai münasibətlərdə islamı ən gözəl şəkildə təmsil etmələri, insanlara mərhəmətli, mehriban yanaşmaları ilə kiçik zaman kəsiyində cəmiyyətdə islam dininin yayılmasına böyük təsir göstərmişlər. İslam dinindəki, mənəvi və əxlaqi dəyərlərin ilkin əsasları sufi müəllimlərinin təbliğatı nəticəsində bərqərar olmuşdur. Orta əsr Bakısının mədəniyyətinə mənəvi zənginlik qatan sufiləri bir daha göz önündə canlandırmağa çalışaq.
Bakı sufiləri. XV əsr Şirvan dövlətinin tərəqqi dövrü sayılır. Bu dövrdə dini sufi-mistik cərəyanın təsirini hiss edən fəlsəfə, elm və ədəbiyyat xüsusilə inkişaf edir. O dövrün görkəmli alim və şairləri Şirvanşahlar dövlətinin sarayında yaşayıb-yaradırdılar. Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” əsərində Şirvandan çıxmış görkəmli orta əsr alimlərini sadalayaraq, onların arasında Məhəmməd Əli Bakuvi kimi tanınan Şeyx Əbu Abdullah Əli ibn Məhəmməd Bakuvinin adını çəkir. Bakuvi (948-1050-ci illər) Bakıda ilahiyyatçı ailəsində doğulmuşdur. O, ixtiyar yaşlarında Bakını tərk edərək dağda mağaraya çəkilmiş və guşənişin (tənha yaşayan) həyatı sürmüşdür. Şair və panteist filosof olan Bakuvi şeirlərini Baba Kuhi (dağlarda yaşayan qoca) təxəllüsü ilə yazmışdır. Onun əsərləri hədislər toplusundan, əsasən sufilərin həyatından bəhs edən “Əxbər əl-arifin”, “Əxbər əl-qafilin” toplularından, şeir və hikmətli sözlər məcmuəsindən ibarətdir.
A.Bakıxanov XIV əsrdə yaşamış Məhəmməd ibn Mahmudun “Nəfais əl-fünun” kitabından dərviş Əbu Səyid Abdal Bakuvi haqqında bəhs edir. Bu sufinin Bakı yaxınlığındakı təkyə və qəbri “Xəlifə damı” adı ilə məşhur olmuşdur. Mənbələrdə onun həyatının sonlarında Bakıda yaşadığı və burada vəfat etdiyi bildirilir. 1905-1914-cü illərdə bakılı Nabat xanım Aşurbəyli köhnə məscidin yerində bu günədək fəaliyyət göstərən böyük “Təzəpir” məscidini inşa etdirmişdir.
XIV əsrin sonu - XV əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ən görkəmli alimlərindən biri, əslən Bakıdan olan, Bakuvi nisbəsi ilə tanınan Əbdür Rəşid ibn Salih ibn Nuri olmuşdur. Bu müəllifin 1403-cü ildə ərəbcə yazılmış “Təlxis əl-asar və əcaib əl-məlik əl-qəhhar” (“Abidələr”in xülasəsi və qüdrətli hökmdarın möcüzələri) adlı yeganə coğrafi əsəri dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Bakuvi bu əsərində Çindən Əndəlüsə, İrlandiya və Rus dövlətindən Afrika ölkələrinədək ətraflı məlumatlar vermişdir. Əsərdə ən maraqlısı isə onun Bakı şəhərini təsvir etməsidir. Bakuvi xəbər verir ki, Bakı onun atasının - 1403-1404-cü illərdə, 77 yaşında vəfat etmiş İmam Salih ibn Nurinin vətənidir. Əbdür Rəşid Bakuvi ruhani-alim, imam ailəsində anadan olmuşdur. Əsərdən aydın olur ki, Bakuvi ərəblər arasında yaşamışdı. Hacı Xəlifənin əlyazmalarının birində onun Qahirədə vəfat etdiyi bildirilir.
XIV əsrin sonlarında Azərbaycanın görkəmli şairi, filosofu və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsimi (1369-1417) Bakı şəhərində yaşayıb-yaratmışdı. Nəsimi dünyagörüşü etibarilə hürufi olmuşdur. Fəzlullah Nəiminin vəfatından sonra Nəsimi hürufilik təriqətinin ən görkəmli rəhbəri olmuşdur. Onun türkcə yazdığı divanı və digər əsərləri hürufilik fəlsəfi ideyaları ilə aşılanmışdır. Nəsimi XV əsrin əvvəllərində hürufilik təlimini yaymaq məqsədilə Yaxın Şərqdə səyahətdə olarkən 1417-ci ildə Suriyada, Hələb şəhərində qəddarcasına edam olunmuşdur.
XV əsrdə Bakıda, Şirvanşah Xəlilullahın sarayında yaşamış məşhur alim və filosoflardan biri də hənifi, xəlvəti sufisi Seyid Yəhya ibn əs-Seyid Bəhaəddin əş-Şirvani əş-Şəmaxi əl-Bakuvidir. Seyid Yəhya Şamaxıda varlı ailədə doğulmuşdu. Gəncliyində sufiliyə həvəs göstərmiş, xəlvətilik təriqətinin Şirvan qolunun rəhbəri məşhur Şeyx Sədrəddin əl-Xəlvətinin təliminin ardıcılı olmuşdur. O, təfsir, hədis, fiqh, kəlam kimi ilahiyyat elmləri ilə birlikdə riyaziyyat, coğrafiya, məntiq və s. elmləri yüksək səviyyədə öyrənmişdi. Ədəbiyyata marağı olan Seyid Yəhya ərəb, fars dillərinə mükəmməl yiyələnmiş, öz ana dili olan türk dili ilə bərabər, bu dillərdə nəzm və nəsr əsərləri yazmışdır.
Seyid Yəhya 30 yaşlarında ikən müəllimi Şeyx Sədrəddin vəfat etmiş və bundan sonra Yəhya Şamaxıdan ayrılaraq ömrünün sonuna qədər yaşayacağı Bakıya gəlmişdir. Şirvan dövlətinin inkişaf dövrü də məhz bu zamanlara, yəni XV əsrə təsadüf edir. Buna səbəb dövlətə müdrik, ağıllı və tədbirli şəxsiyyətlərin başçılıq etməsi, digər tərəfdən də Xəlvətiyyə təriqətinin sülhməramlı mahiyyəti ilə cəmiyyətə göstərdiyi təsirlə əlaqələndirilir. Seyid Yəhya hicri tarixi ilə 868-ci (miladi 1464) ildə vəfat etmişdir.
Orta əsr Bakısında təhsilin pedaqoji və psixoloji mahiyyətini o dövrün sufi məktəblərində necə əks olunduğunu nəzərdən keçirək.
Təhsil. XII əsrdən etibarən məktəb və tədris müəssisələrinin fəaliyyət istiqamətlərini müəyyən edən dini cərəyan rəhbərləri bir neçə təriqətin əsasını qoydular. Bu təriqətlər öz yaradıcılarının adlarını daşıyırdı. Zaman keçdikcə inkişaf edən təriqətlərin məqsədi bir olsa da, üsullarında fərqli xüsusiyyətlər də az deyildi.
Təsəvvüf məktəbi sayılan sufi qurumlarında şeyxlərə daha çox ustad, pir, ağa, baba, müridlərə talib, sahib, salik (söhbətdə iştirak edən) deyilərdi. İslami həyat tərzi və düşüncə sistemi olan təsəvvüf nəzəri təlim və mistik təcrübələrlə öyrənilirdi. Bunun üçün də, müridlər (tələbələr) mürşidlərinin (müəllimlərin) nəzarətində olurdular. Yəni müridlər və taliblər ustadlarla birlikdə olur, mənəvi həyatı bərabər yaşayırlar və bir yerə toplanıb yaşadıqları mənəvi təcrübələrlə bağlı müzakirələr edirlər, nəticədə isə söhbətlərini qeydə alaraq dərslik şəklinə salırdılar. Bu səbəbdən də elə yarandığı dövrlərdən sufilər “söhbət” deyilən bu məclislərə böyük əhəmiyyət verərdilər. “Söhbət”lərdə mürşid müridlərinin düşüncə səviyyəsini öyrənərdi. Təcrübəli müridlər onlardan sonra gələn talibləri (sahib) öyrədirdilər. Bu qurumların dərsləri xalqa açıq olardı, yəni, kim istəsə dərsdə dinləyici kimi iştirak edə bilərdi. Oxumaq məcburi deyildi, hər kəs könüllü, sərbəst şəkildə, özünün seçdiyi şeyxdən dərs alırdı. Açıq dərslərlə yanaşı, bəzi söhbətlər də vardı ki, bura ancaq müəyyən bir mərhələyə çatan müridlər dəvət edilərdi.
Bakıda ən böyük təsəvvüf məktəbi Xəlvətiyyə təriqəti idi. Bu məktəbi yenidən sistemləşdirdiyi və yeni üsullar ortaya çıxardığı üçün Seyid Yəhyaya “İkinci qurucu” Pir-i sani adı verilmişdir. Alman təsəvvüf tarixçisi və şərqşünası H.Y.Kisslinqin iddiasına görə, Xəlvətiliyin əsl qurucusu Yəhya Şirvanidir. Onun dərin elmi, təsəvvüfi şəxsiyyəti və kamilliyi insanları cəlb edər, onun feyzindən istifadə etmək istəyən elm və həqiqət aşiqləri bir çox məşəqqətlərə baxmayaraq Bakıya gələrdilər. Onlar burada Yəhyaya “tabe” olar, əxlaq və nəfs tərbiyəsindən ibarət təsəvvüf dərslərində iştirak edərək kamilləşirdilər. Əvvəla qrammatika, hədis dərsləri, daha sonra fəlsəfə və məntiq dərsləri tədris edilirdi. Zaman keçdikcə dünyəvi (tibb, riyaziyyat, hüquq) elmlərə daha çox yer verilərdi. Xəlvətiyyə təliminə görə sufiliyə namizəd mürid 70 məqamın elmini, onun əməlini bilməli idi və ancaq bundan sonra Şeyx və ya Sufi adına nail olur, yəni elm sahibi olaraq həqiqi insanlıq məqamına ucalırdı. Bu məqamları öyrənmək müridin öz qabiliyyəti ilə bağlı idi. Elə mürid olardı ki, qısa müddətə, eləsi də olardı ki, uzun müddət təhsil alardı. Şeyx “Şəfa əl Əsrar” əsərində bu fikri belə anladır: “Xəlvətə girən dərviş danəyə (toxumluq dən) bənzəyir. Bəzi danələr üç gündə bitər; darı və çəltik kimi, mücahidəsi qatı olduğu üçün noxud kimi, bəziləri də qırx gündə bitər”.
Ümumilikdə 20 mindən artıq mürid Bakıya gələrək Seyid Yəhyanın elm və feyzindən istifadə etmişdir. Ancaq bunlardan 360 mürşidə icazə verildiyi bildirilir. Həmin mürşidlər gəldikləri yerə qayıdar, ya da Seyid Yəhyanın göstərdiyi vilayətlərə gedər, aldıqları təsəvvüfi həqiqətləri yerli əhaliyə çatdırardılar. Xəlvətiyyə təriqəti XV əsrdən etibarən Seyid Yəhyanın müridləri vasitəsilə Azərbaycan, Türkiyə, İran, Orta Şərq, Şimali Afrika, Türkmənistan, Hindistan və Balkan yarımadasında geniş şəkildə yayılmışdır.
XV əsrin böyük sufi mütəfəkkiri Seyid Yəhya Şirvani təsəvvüf fəlsəfəsi və təsəvvüf üsulu sahəsində bir çox əsərlər yaratmışdır. Nəsr əsərlərini ərəb, fars və türk dillərində, nəzm əsərlərini isə fars dilində qələmə almışdır. Şeirlərini “Seyid” təxəllüsü altında yazarmış. Onun dövrümüzə gəlib çatan tədqiqatlarından “Şəfa əl Əsrar” (“Sufiliyin sirləri”), “Şərhi məratib-i Əsrar-i Qəlb” (“Qəlbin sirlərinin mərtəbələrini şərh”), “Şərhi-Gülşəni-raz” (“Gülşəni-əsrarın suallarının izahı”), “Ramuzul-işarət” (“İşarələrin rəmzləri”) və s. əsərləri göstərmək olar.
Seyid Yəhyanın xanəgahı, müəllimlər yetişdirməklə bərabər, ədəbiyyat, şeir və musiqi də daxil olmaqla, bir çox bədii sənət nümunələrinin tədris və inkişaf etdiyi bir məkan idi. XV əsrdə Şirvanşah hökmdarlarının saray kitabxanalarında elmi, tarixi, ədəbi-bədii məzmunlu əsərlərin üzü köçürülər, əlyazmalarına gözəl miniatürlər çəkilərdi.
Orta əsrlərdə ölkədə təsəvvüf sisteminin geniş yayılması Bakıda çox sayda dini ictimai müəssisələrin tikilməsinə səbəb oldu. O dövrün elm və təhsil sisteminin inkişafında mühüm rol oynayan bu tikililərin fəaliyyətini qeyd etməmək mümkün deyil.
Məktəblər. İlk vaxtlarda sufi müəllimlərinin iş yerləri məscidlər və evlər idi. Zaman keçdikcə məxsusi binalara ehtiyac duyulmağa başladı. Bu səbəbdən də həmin illərdə dövlət adamları və təriqət mənsubları tərəfindən müxtəlif adlarla bir sıra binalar inşa edildi. Bakıda və Abşeronda tikilən bu binalara məktəb-məscid, mədrəsə, təkyə, xanəgah kimi adlar verilirdi.
Məktəb-məscidlərdə uşaqların dini-mənəvi tərbiyəsi üçün oxu və yazı vərdişləri aşılayırdılar və şəhər mühitində xalq məktəbləri funksiyasını yerinə yetirirdilər.
Təkyələr əsasən sufilərə, dərvişlərə aid olan tikililər idi. Dərvişlərin fərdi və kütləvi olaraq zikr etdikləri, söhbət etdikləri, ruhən təmizləndikləri və yetişdikləri təşkilat olmaqla yanaşı, səfərə çıxmış qəriblər üçün sığınacaq rolunu da oynayırdılar.
Xanəgah kompleksləri karvan-ticarət yolları üzərində yerləşirdi. Xanəgah komplekslərinə ribat, karvansara, türbə, təkyə, məscid, ovdan, hamam və s. dini və ictimai tikililər daxil olardı. Xanəgahlarda şeyxlər, xəlifələr, onları müşayiət edən əlaqədar qulluq və sənət sahibləri, mürid və dərvişlər, kompleksi idarə edənlər, müsafirlər və digər ziyarətçilər olurdular.
Mədrəsələrdə ədəb-ərkan, təlim-tərbiyə almaqla yanaşı, islam dininin müddəalarını dərk etmək üçün dünyəvi elmlərin də tədrisinə xüsusi diqqət verilərdi. Burada fiqh, təfsir, kəlam kimi ilahiyyat elmləri ilə birlikdə, riyaziyyat, coğrafiya, məntiq, ədəbiyyat və s. elmlər də lazımi səviyyədə tədris olunardı. Mədrəsədə ali təhsil ocaqları kimi, müridlər mürşidlik dərəcəsi alırdılar.
XVII əsrin ortalarında Bakıda 10-dan çox məktəb və 2 mədrəsə olmuşdur. Bakının elm və mədəniyyətinin inkişafında mədrəsələrin təsiri XIX əsrə qədər davam etmişdir. XX əsrdə dünyada cərəyan edən güclü maarifçilik prosesləri Azərbaycanda da yeni tipli təhsil ocaqlarının yaranmasına təkan vermiş, bununla da əsrlər boyu rəqabətsiz fəaliyyət göstərmiş mədrəsələr öz yerlərini müasir tələblərə cavab verən tədris ocaqlarına verməyə başlamışdır.

Nahidə Bəkirova,
muzeyşünas