Ədəbi-bədii-fəlsəfi İmperator - Lev Nikolayeviç Tolstoy!
   
   Məncə, çoxusu məhz özününkülərdən (təbii ki) hansınısa dünyanın ən böyük ədibi sayan xalqların ən obyektiv-intellekt düşünərləri, o saysız “doğma”ların hər birindən sonrakı yeri (ikinciliyi) bu “yad” nəhəngə - bütün zamanların oxucusuna hər hansı həyati dava-dinclikdən, psixo-dramatik olaydan daha canlı təsir etmiş və edəsi “Hərb və sülh”, “Anna Karenina”, “Kreyser sonatası” (əlbəttə, və s. və i. a.) kimi - tamamilə mübahisə-mübaliğəsiz şedevr sənət nümunələrinin müəllifinə verirlər...   
   Deməli, ayrı-ayrı cəmiyyətlərdə “mütləq ikinci” hesab edilən, dini etiqadca müsəlman, sənət-səviyyəcə dahi Şəhriyarın belə öz “Heydərbabaya salam”ında “Qoca Tolstoy baba” - deyə səmimiyyətlə xatırladığı bu ədib bəşəriyyət içrə Birincidir (baxmayaraq ki, adı dünya ədəbiyyatı tarixində çoxluğa - 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına daxil edilib)!
   Keçək onun adına yansıtdığım “imperator” ifadəsinə; əcəba, öz nəsil-nəcabətindəngəlmə təmtəraqlı həyat zənginliyindən sıxılıb, zadəganlıq titulundan imtina etmək səviyyəsinə yüksələn belə bir analoqsuz bəşər nümunəsi, qəlbindən-qələminə ədəbi-bədii, mənəvi-mədəni zərif hara, “imperator” kimi hərbi-siyasi termin hara, həmi?..
   “Məsələ” burasındadır ki, mən bu ayaqla “qəribə” bir “analogiya”ya varmaq fikrindəyəm. Belə ki, o, bu qəbil imperatorluğu - şərəfli cahangirliyi ilə, mənsub olduğu ölkə-imperiyanın yüzillər boyu etdiyi etno-ağalıq minuslarını idrak-irfan müstəvisində plyuslaşdırmaqdadır. Bu xeyli uzun mətləbin ən qısa “çıxarış”ı olaraq deyim ki, şəxsən mən, təqribən yarısını yaşadığım sovet illərində özümü Vladimir İliç (və b.) diktaturalarının yox, Lev Nikolayeviç və Fyodor Mixayloviç (Dostoyevski) imperiyalarının “təbəəsi” hesab etmişəm. Bu hiss məndə universitet tələbəliyi illərində böyük pedaqoq və yazıçı Mir Cəlalın: ”Tolstoy “Hərb və sülh”ü yazarkən, çoxsaylı obrazları yaddan çıxarmamaqçün, böyük bir rəf düzəldib, onların hər birinin adını ayrıca gözcüklərə qoymuşdu” məlumatı ilə yaranmağa başlamışdı. Bu həm də ədalətli bir imperatorluqdan xəbər vermirmi ki; həcm-hüduda gəlməyən o ədəbi-bədii səltənətin heç bir “üzv”ü diqqətdən kənar qalmamalıdır... 
   Bu məqamda bir nüansı vurğulamaq da ədalətdən olardı ki, sovet-rus imperiyasındakı elitar düşünərlər (məsələn, Soljenitsın-Saxarov kimilər) də o zamanlar məni, H.Cavid, M.Cəlil, M.Ələkbər, Üzeyir bəy, Q.Qarayev kimi dühalar hesabına, “kakoy-to periferik”, “müslim-məzlum”, “mənəvi müstəmləkə” saymırdılar...
   Növbəti məqamda isə... sual oluna bilər: belə bir tarixi-ədəbi sənət azmanının nəhayətsiz yaradıcılıq aləm-obyektini qoyub, subyektiv düşüncələrə varmağa dəyərmi? Əlbəttə, yox. Ancaq, mənim mətləbə bu qədər “dolangəl”liyimə səbəb üç əsas məqam var ki; əvvəla, bu böyükdən böyük sənətkarın biri-birindən maraqlı əsərlərilə Azərbaycan oxucusunun da əksəriyyəti tanışdır (xəbərsizlərə gəldikdəsə, təbii ki, onlar heç bu qəzeti də oxumayacaq), ikincisi, bir o qədər şedevrdən bir qəzet səhifəsində nə yazmaq olar, üçüncüsü, bu, “görünən kəndə bələdçilik” olmazdımı?..
   Bu bənzərsiz ali rus (onun öz nəzərincə isə, sadəcə, “mujik”) haqda - bəlkə də öz külliyyatından da çox deyilib-yazılanlardan, vəfatından bəri barəsində yayılan rəvayət və yarımrəvayətlərdən isə heç də hamı xəbərdar deyil və bu səbəbdən də onlardan bəhs etmək daha maraqlı olardı.
   Beləliklə, bu ölçüyəgəlməz böyüyün -
   
   Uşaqlığı (?) ... 
   
   Yarımbaşlıq qarşısındakı mötərizəarası işarə elə-belədən deyil və deyim ki, bu sırf duyğusal (bəlkə, morfoloji?) münasibəti mənə yazı qəhrəmanımın mənəvi dünyasıyla daban-dabana zidd bir varlıq haqqındakı rəvayət diktələdi: 
   “Ucsuz-bucaqsız bir meydana toplaşıb, ölü bir sükutla Firon həzrətlərini gözləyən izdiham onu görərkən misilsiz bir uğultu qoparır. Yalnız bir saatlıq “sevinc” uğultusundan sonra danışmaq imkanı tapan Firon öz nitqinə bu sözlərlə başlayır: 
   - Camaat, mən uşaq olanda... 
   Bu sözü eşidən kütlə:
   - Ay amaaan, bizim əzəmətli Fironumuz uşaq da olubmuş! -deyə, iki saat uğuldamağa başlayır...” 
   Bəli, yuxarıda adlarını çəkdiyim iki şedevri ilə realist roman janrının ən yüksək zirvəsində qərar tutan, “Allahın səltənəti qəlbimizdədir” adlı əxlaqi-aqilanə əsərinin təsirilə Mahatma Qandi və Martin Lüter Kinqi “mənsub olduğu xalqın xoşbaxtlığı yolunda əriyən canlı şam”a və “ağların mənəvi üzünü də ağartmaq istəyən qara adam”a çevirən bu cahanşümul ədib, həm də qeyri-standart bir uşaq, qoca vaxtlarıyla müqayisədə çox “nadinc” bir yeniyetmə, dünyadakı bütün həmkarlarına nisbətdə tufanvari bir gənc olmuşdur.
   Maddiyyat və mənəviyyatca xeyli zəngin bir ailədə, toponomik baxımdan çox gözəl bir məkanda (Yasnaya-Polyana!) doğulmuş, sonralar dünyanın, demək olar, bütün qəlb aləmini imtahana çəkəsi bu uşağı Tanrı lap balacalıqdan sınağa çəkir: üç yaşında ikən anasını, doqquzunda atasını itirir. Qohum himayəsinə keçməli olan Lev təhsilə davamçün Moskvaya yollanır. Tezliklə haqqında yayılan “çox çalışqan və fəhmli bir tələbə” kimi ibtida səs-sədalara “Volteri, Russonu orijinaldan oxuyan”, “iki-üç dəqiqəlik söhbətdə müsahibinə povest-roman təsiri bağışlayan” motivli ali informasiyalar əlavə edilməyə başlanır. Lakin bu “növ” tərif-təqdirlərin heç biri, hətta oradan döndüyü Yasnaya-Polyanada yoxsul kəndlilər arasına qatılıban ilk qələm təcrübəsi olaraq yazdığı “Uşaqlıq” əsərinin şöhrəti belə - boynuna Tanrı-taledən “böyük ədəbiyyat” missiyası qoyulmuş bu dühanın analoqu olmayan bədii təəssürat-təsəvvürat energetikasına adekvat deyilmiş.
   Belə bir darıxıcı, “ikili” məqamlarında onu orduya çağırırlar. Qafqaza yollanmalı olur. Məncə, bu həm də bəşəriyyətin əvəzsiz mənəvi qidası olan ədəbiyyat sənətini bir “porsiya” da zənginləşdirəsi “Hacı Murad” kimi bir tarixi bədiiyyat hasilatı üçün bir Tanrı lütfü imiş. Bir qədər müqəyyəd səslənən bu sözümün “evi” üçün həmin əsərdən yalnız bir epizodu xatırlatmaq istərdim: Hacı Murad düşmən əhatəsindədir və əgər bu savaşda öldürülərsə, “bəs arvad, namus?”, qılınc canına işlərkən “bəs oğul-uşaq?” - deyə, daxili sual-xitab dəryasına qərq olub. Elə ki həmin qılınc onun xirtdəyinə dirənir - hamı, hər şey unudulur və “bəs həyat”, “şirin can?!” kəlmələrini vərə-vird edir...
   Bəli, bu, Tolstoy Qələmi, Tolstoy Psixoloqluğudur!..
   O bu Tale göndərişində Qafqaz xalqlarının yoxsulluq və hüquqsuzluq kimi “gözəlliklər”inə - ovaxtlar hələ terminləşməmiş “realist hekayə”lər həsr edir. 1854-də zabit kimi Krım müharibəsinə qatılır, xidməti başa vurub Peterburqa qayıdır və məşhur əsərlərinin bir qismini, xeyli sakit-sərbəst keçirdiyi o illərdə yazır. 
   Amma bu da hələ o deyilmiş; bütün ərz-gürz qədər dolu olan bu içdə axtardığı bütövlərin yarılarını belə tapmayan -
   
   Bir ruh çalxalanırmış! 
   
   Həm də sıxılırmış...
   O bu təlatüm-ruhla Qərbi Avropa ölkələrinə üz tutur. Almaniya, Fransa, İsveçrə... Ancaq yenə, bir daha Yasnaya-Polyana! Zəngin həyatdan sıxılan bu şairanə-mələkanə gənc nasir dünyaya göz açdığı kənddə xalqın keşişindən-hökumətindən bir baş uca tutulmağa başlayır. Burada - dövrün maarif-tədris sistemindən fərqli bir məktəb açır. “Yasnaya Polyana” adlı pedaqoji jurnal çap etdirməyə başlayır. 1862-ci ildə, özündən çox cavan Sofya xanımla ailə qurur. On iki uşaqları olur, ancaq zamanca üçü ölür. Lakin onlardan biri - yeddi yaşınadək məşhur rəssam Repinə ingilis dilini öyrədən Aleksey öz təfəkkür-fəhm səviyyəsilə, habelə o balaca fenomenə mat qalanların bu sarı suallarına Lev Nikolayeviçin verdiyi cavab tarixə düşür: ”Yeddi yaşlılarla yetmiş yaşlılar arasındakı üstünlük fərqi - ikincilərin təcrübələrə də yiyələnmələri nisbətindədir”. 
   Bu ən qüdrətli ədib öz əsərləri içərisində ən qüvvətli iki romanını - “Hərb və sülh”lə “Anna Karenina”nı... qarşılıqlı olaraq bir-birini məşhurlaşdırdıqları həmin o Yasnaya-Polyanada yazır. Bir çox həyat məmnunluqlarına, həyat yoldaşının, doqquz dəfə düzəliş etdiyi “Hərb və sülh” kimi qalın (həm də qalan!) bir romanın hər dəfə “hüsnxətlə” üzünü köçürməsinə baxmayaraq, bu fövqəlqəlb insanın mənəvi sarsıntıları əvvəlki vaxtlardakından da şiddətlənir, mənəvi sarsıntıya uğrayır. Nədən yana? “Heç” nə, - nə var-nə var, sovet ideolojisincə desək, “geniş xalq kütlələri”, xüsusən, rus kəndlisi yoxsul, “çastuşka” oxumağı yadırğamaqda olan “babulya”lar pərişandır... 
   Bəs (sonralarkı əks-qütblü siyasi “sələfi”nin sözü olmasın), nə etməli? Əlbəttə, bütün sərvətini kəndlilərə paylayıb, hər halıyla onlar kimi yaşamaqdan başlamalı...
   Bu dahilikdə, bu seçkinlik-orijinallıqda olan bir adam sosial-bioloji planda “mujik”lərfason kor-kobud geyinmək “primitiv”liyinə qol qoyur, ədəbi-bədii “təsərrüfat”ında isə usanıb-bezmədən yazmağa. Həmin çağlar dünya ədəbiyyatının hər hansı bir pyesindən daha dramatik “Kreyser sonatası”, ən qəddar oxucunu belə riqqətə məhkum edən “Ağa və kölə”, ən arif filosofu da heyrətləndirəsi “Qaranlıqların gücü”, ən mərhəmətsiz xristianın əlini sinə sağ-soluna çəkdirən “İman nədir”, hamını ortaq məxrəcə çağırış ruhlu “Kilsə və Dövlət”, “Etiraflarım” əsərləri doğulur. 
   O bu qədər iş-güc, sarsıntı-gərginliklər içində dünya düzəninə əl gəzdirməyə, ətrafdankənar insanları ruhlandırmağa da vaxt ayırırdı. “Közü öz qabağına çəkmək” məsəlimizdən yanaşıban deyim ki, o, Afanasi Fetə məktubunda yazırdı ki, Azərbaycan mütəfəkkiri və şairi M.Ş.Vazehin əsərlərini böyük bədii həzlə oxuyur və onları çox yüksək qiymətləndirir.
   Bu məqamda qeyd edim ki, o vaxt Bakı rus-müsəlman məktəbinin müəllimi olmuş Hacıağa Abbasov Tolstoyun dərslik kitabı əsasında Azərbaycan məkanına uyğunlaşdırılmış kitab hazırlayıb, həmin məktəbin direktoru Sultanməcid Qənizadə ilə birlikdə Yasnaya-Polyanaya (1907) gedib və hekayələrindən birinin (“Allah gec eləyər - güc eləyər”) tərcüməsini ona hədiyyə ediblər. L.Tolstoy isə onlara üzərində avtoqrafı olan “Hərb və sülh” romanını bağışlayıb.
   
   Nəhayət...
   
   Oxumaqla bitməyən, doyulmayan, bəşəriyyətin ən aqil qismini heyrətləndirə-heyrətləndirə yaşayan bu dünyəvi ədib, gəlib-gəlib, ötən əsrin ilk onilliyinin sonuna və... laqeydliyinə yetdi. Bu fakt onun - “Allahın səltənəti qəlbimizdədir” əsəri ilə yeni bir xristianlıq cərəyanı yaratmaq arzu-niyyəti səbəbindən, əksinə, pravoslav kilsəsindən qovulan bu müqəddəs xristianın İslam dininə “osobıy simpatiya” bəsləməsi “sirr”ini də bəyan edir. 
   Bəli, dünyaya bu qədər pozitivlik, mənfili-müsbətli obraz və epizodlarıyla həyat eşqləri saçmış bu böyük Rus, derjava Rusiyanın dalğalandırdığı neqativliklərdən yana bezikib-küskünləşdi, öz ev-eşiyini buraxıb, məchul bir “səfər”ə çıxdı, “Astapovo” deyilən bir dəmiryol stansiyasında ölü tapıldı...
   Bu an onun “Dirilmə” şedevri yadıma düşdü və xəyalımda əbədi diri bir Lev Nikolayeviç Tolstoy canlandı!..
   
   Tahir Abbaslı