“Yuğ”un “Şəbədə”sindən yadda qalanlar

Azərbaycan Dövlət Yuğ Teatrının “Şəbədə” tamaşası nümayiş olundu. Böyük mütəfəkkir, millət fədaisi, dramaturq Mirzə Fətəli Axundzadənin “Mürafiə vəkillərinin hekayəti” (1855) pyesi əsasında hazırlanan səhnə əsərinə “Yuğ” məktəbinə sadiq rejissorlardan Gümrah Ömər quruluş verib. Birhissəli mərhəmətsizlik aktının (bu təyin tamaşa boyu özünü tam şəkildə doğrultdu) quruluşçu rəssamı Umay Həsənova, rejissor assistenti Məryəm Qələndərlidir.

...“Şəbədə” kəlməsi rişxənd, ələ salmaq, araya qoymaq kimi mənaları ifadə edir.  “Yuğ”dakı “Şəbədə” isə, hər şeydən öncə, bir tamaşaçı kimi məni Vaqif İbrahimoğlu (ruhu şad olsun) zamanına aparmaq istədi. Təkcə bu cəhdə görə yaradıcı heyətə – Xalq artisti Vidadi Həsənova (Ağa Mərdan), aktyorlar Elgün Həmidov (Ağa Salman), Vüqar Hacıyev (Ağa Abbas, Hacı Rəcəbəli), Amid Qasımov (Ağa Kərim), Elçin Əmirov (Əziz bəy), Mətanət Abbas (Zübeydə), Ləman Mərrih (Səkinə) və Günəş Mehdizadəyə (Zeynəb) təşəkkür düşür.

“Mənəviyyatın çözə bilmədiyini heç bir ədalət məhkəməsi çözə bilməz!” ideyalı səhnə işi xurafat və geriliyin bütün zaman və məkanlarda istənilən dəyərə zərbə olduğuna işarə edir.

Məlum olduğu kimi, “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”ndə süjetin əsasında ictimai-siyasi, iqtisadi münasibətlərin və müxtəlif xarakterlər arasındakı toqquşmaların, ziddiyyətlərin, münaqişələrin mahiyyətinə varmaq təşkil edir. Axundzadənin bu komediyasının qəhrəmanları Səkinə xanım və Ağa Mərdandır. Onlar şəxsi mənfəətləri və məqsədləri uğrunda çarpışır, hər ikisi rəqiblərinə qalib gəlmək üçün qarşılarına çıxan maneələri yox etmək istəyirlər. Səkinə xanım çətinlikləri aradan götürmək üçün ədalətin gücünə arxalanırsa, Ağa Mərdan, əksinə, riyakarlığa, fitnə-fəsada, hiyləyə, yalana güvənir. Əsər və onun bu səhnə həllində diqqətçəkən əsas məqam tüfeylilərin yaramazlığının komediyanın əsas qəhrəmanı Səkinə xanım surəti vasitəsilə ifşasıdır ki, dramaturq burada haqlı və həm də ağıllı (bir qədər də hiyləgər) qadını problemlərin mərkəzinə gətirir. Diqqət eləsək, ədəbiyyatımızda qadın obrazının bu cür təqdimatı əsasən arxa planda olduğunu görərik.

Burada biz feodal dünyasında gənc və hüquqsuz bir qızın məhkəməyə işi düşməsi, hüquq qayda-qanunları ilə tanışlığı, məmurlarla rəftarı, öz hüququnu müdafiə etməyi bacarması köhnəliyə qarşı açıq mübarizə aparması müsbət, lap görünməmiş hadisədir. Rejissor da bu maraqlı detal üzərindən uğurlu cəhdlərlə səhnə işinin əsas ideyasına başqa bir don “geyindirə” bilib...

Əsərin süjeti dələduzlar tərəfindən mərhum Hacı Qafurun mirasının ələ keçirilməsi üzərində qurulub. Bu mirasa yiyələnmək üçün çox planlar qurulur, yalanlar uydurulur, kələklər işlənir, məhkəmə prosesində çox adamlar ifşa olunur, layiqli cavablarını alır, nəhayət, doğruluq, ədalət zəfər çalır.

Rejissor tamaşaçını məsələylə qısa tanış edir və yükü obrazlar arasında tam bərabər bölür. Biz hadisələrin cərəyan etdiyi Cənubi Azərbaycana vurğunu hər hansı tərtibat və ya geyimdə yox, sadəcə, şivədə və plastik elementlərdə görürük. Sözsüz ki, bundan xoşhal oluruq. Ümumən, tamaşanın izafi dekordan (əslində, heç məkan da buna imkan vermir) azad olunması sayəsində biz aktyorun birbaşa təmasını görür və onun qəhrəmanı ilə münasibətinə hansı aspektdən baxıb-baxdırdığına əyani şahidlik edirik.

Tamaşada iki qadın arasındakı miras davası ətrafında dövrə vuran kişilər – vəkildən yalançı şahidə hamının bir məramı var – qamarlamaq. Burada müqəddəs heç nə qalmayıb. Heç gənc Səkinəyə aşiq Əziz bəy də məsum deyil. Yoğurub yapmadan hazır kökə tapacaq. Özü də gənc qızın əli ilə. Qıza elçi düşən çoxdur. Bibi də hər vəchlə subay qardaşı qızını əldən “çıxarmaq” dərdindədir. Bibi yaşlı elçiyə söz verib ki, Səkinəni ona yar edəcək. Təbii ki, tacir də onun gözünü-könlünü doyuracaq. Zeynəbin də, qardaşının da ayrı azarı var. İllərdi xəsis tacirə arvadlıq edib, bir uşaq doğa bilməsə də, hesab edir ki, miras məhz onun haqqıdır və bu uydurma haqq üçün bacı-qardaş bir-birini gözüyumulu güdaza verə bilərlər.

Səhnə əsərində biz iki qütbə bölünən obrazlar arasında lirik-dramatik qəhrəmanlardan daha çox mənfəət güdən, məkrli tipləri görürük. Bu mənada yalançı şahidlər, rüşvətxor vəkillər, vicdanını çoxdan qəpik-quruşa satan məhkəmə hakimləri xirtdəyə çıxıb... Səkinə inadkar və məqsədli olsa da, Zeynəb bir məqsəd üçün hər şeyə “hə” deyə bilən, ağıllı görünməyə çalışan kütbeyindir. Ortada bir də hər iki tərəfin vəkillərini pulla ələ alıb, bütün mirasa sahiblənmək istəyən Ağa Mərdan var... Qısacası, biz naqolay yollarla da olsa, xeyirin şər üzərində klassik qələbəsinə ekssentrik yolla getdik...

İndi gələk rejissorun duyum və təqdimatına. Axundzadənin komediyası bayağılığı, daha doğrusu, lağlağını sevmir və biz tamaşa zamanı bəzi hissələrdə bunun lap əndazədən çıxdığını gördük. Güldükmü? Əlbəttə. Amma böyük Mirzə bizdən bunumu istəyirdi deyə düşünəndə birmənalı yox deyəcəm. Ola bilər ki, heç bu rejissorun da istəyi olmasın və aktyorlar improvizə ilə bu oyuna başqa bir yanaşma qatmaq istəsinlər. Bu da qəbul olunandır. Çünki improvizə bacarmayan aktyorun səhnədə yeri yoxdur. Ələlxüsus o “yuğ” poetikasında və üslubunda oyun-ünsiyyətdədirsə. Amma yenə də deyirəm, Mirzə Fətəlinin qəhrəmanları nə qədər rəzil, axmaq, kütbeyin olsalar da, hər birinin bəraəti və sözsüz ki, onu müdafiə imkanları var. Məhz burada söz və əməl mütləq bərabər bölünür.

Əməl demişkən, tamaşanın plastik həllinə diqqət yetirək. Aktyorların dar macal və məkanda hərəkət inikası ehtiras yaratmağa hesablandığı üçün oyunları statik alınmışdı. Bu da, sözsüz ki, sönük təəssürat yaratdı. Xüsusən Ləman Mərrih və tamaşaya (məkana) inteqrasiya edə bilməyən Günəş Mehdizadə bunun üçün xeyli səy göstərdilər.

Rejissor əsərdən irəli gələrək qadın qəhrəmanları nə qədər ön plana çəksə də, Amid-Elgün-Vüqar üçlüyü buna mane oldu.

Bu arada “Yuğ”da ilk dəfə gördüyüm gənc aşiq Əziz bəy rolunun ifaçısı Elçin Əmirov yaxşı təsir bağışladı və rolunun öhdəsindən məharətlə gəldi. Bunu həyəcanını asanlıqla ram etməyindən də sezmək olardı.

Vidadi Həsənovun Ağa Mərdanı rəzil və bir o qədər də vicdansız olsa da, tamaşaçı ona nifrət etmir. Çünki ali məqsədləri arasındakı pul və qadınlar özü onu axtarıb tapırlar. Vidadi müəllimin özündən gənc həmkarlarına inad plastikası və çevik manevrləri baxımlı, inandırıcı idi.

Sadəcə, tamaşada ara söz-söhbətlərdən “bəhrələnmə”nin dialoqlara, monoloqlara, oyun və hərəkətlərə köçürülməsi bir az çox idi və tamaşaçını, əslində, dramatik situasiyadan ani gülüşə çəkib aparırdı...

Həmidə Nizamiqızı