İlyas Əfəndiyev (1914–1996) keçmiş sovet məkanında dövrünün ən görkəmli yazıçılarından biri kimi tanınır və oxunurdu. Böyük ədəbiyyata doğru 1930-cu illərdə addım atmağa başlayan gələcək müəllif zəngin bir ömür yaşayaraq, əslində, qəlbən barışmadığı sovet quruluşunun süqutunu da, Azərbaycanın müstəqilliyini də gördü. İ.Əfəndiyev çəkisində və əlvanlığında bir yazıçının sənin müasirin olduğunu düşünmək özü elə xoşbəxtlik idi. Dövrün hadisələrini bizimlə birgə yaşaması və əsərlərində əks etdirməsi onu oxucu üçün daha maraqlı edirdi.

Nasirin sonuncu – “Geriyə baxma, qoca” romanından başqa, dörd əvvəlki romanı əmək mövzusunda yazılmışdır. Lakin bunlar quru bir istehsalat romanları deyildir. Daha doğrusu, burada hadisələr, münasibətlər, sevgi, həyəcan, ayrılıq – nə varsa, hamısı həmin o arxada görünən əmək mövzusunun fonunda baş verir.

“Söyüdlü arx” yazıçının ilk romanı olub, nəsrimizdə “lirik-psixoloji təmayülün başlanğıcı” sayılır. Həmin romandan çox “sətirlər axıb”... Bu sətirlər “Körpüsalanlar”a, “Dağlar arxasında üç dost”a, “Sarıköynəklə Valehin nağılı”na çevrilib. Lakin bu gün də “İ.Əfəndiyevin ən sevilən romanı hansıdır” deyə soruşsalar, “Söyüdlü arx”, yenə də, “Söyüdlü arx” deyərəm...

Yazıçılığı bir az sehrbazlıqla müqayisə edirlər. Düşünürəm ki, bu müqayisə yerindədir. “Bir az kimya, bir az magiya, bir az mühəndis işi... Heç nədən canlı obraz yaratmaq. Sonra da ona həyat üfləmək. Danışmaq öyrətmək... Xarici görünüş, səs seçmək”. Sehrbazlıq deyilmi? Əlavə etməyə bir şey qalmır.

“Söyüdlü arx” hisslər, duyğular romanıdır. Çünki İ.Əfəndiyev özü “hisslər, duyğular bolluğu ilə yazıb-yaradan” yazıçı idi, “lirika həqiqi sənətin qanadıdır, ruhudur” deyirdi. Romanda hisslərin dərinliyi, Nuriyyənin səmimiyyəti oxucunu heyran edir. Taleyi ilə barışan, bütün dünyası kəndin Mədəniyyət evinə sıxışan bu istedadlı aktrisa mehrini Güney qışlağa, onun sakinlərinə salır. Bununla həm də özünü xilas etməyə, dinclik tapmağa can atır. Nuriyyənin yenilikçi, maraqlı əmək fəaliyyəti, gətirdiyi ab-hava uzaq Güney qışlaqda böyük canlanma yaradır. Lakin romanın uğur qazanmasının əsas səbəbi bu deyil, qəhrəmanın şəxsi həyatının fonunda yaşadığı dram idi. Hər qadın öz gözəlliyinin, istedadının bədəlini bir cür ödəyir. Nuriyyə Murada göz yaşları  içərisində məktub yazaraq onu rədd edir. Bu, sözün əsl mənasında, mənəvi qurban idi. Gənc bir qadının hisslərinin, duyğularının qurbanı... Ləyaqətə bələnmiş qurban... Bununla da, Nuriyyə oxucuların, cəmiyyətin gözündə ideal qadın obrazı səviyyəsinə yüksəlir. Milliyyətindən asılı olmayaraq (bunu yazıçıya gələn oxucu məktubları deyir), əsəri oxuyan hər qız-qadın Nuriyyəni özünün rəfiqəsi bilir, “onunla qabaq-qabağa oturub uzun-uzadı söhbət etmək”, dərdləşmək istəyir.

“Söyüdlü arx” oxucunun istədiyi kimi yox, yazıçının uyğun bildiyi kimi bitir. “Fortuna ümidsizləri seçir”, – deyirlər... Əli yerdən-göydən, gənc leytenantından üzülən Nuriyyənin üzünə heç gözləmədiyi yerdən tale gülür. Təsadüf elə gətirir ki, Güney qışlağın Mədəniyyət evinin müdiri Dram teatrının aparıcı aktyorları ilə bir səhnəni bölüşməli olurlar. “Bu mənim həyatımda fırtınalı, qeyri-adi bir gecə idi. Necə oynadığımı bilmirdim. Lakin hiss edirdim ki, bütün zaldakılar nəfəslərini çəkmədən məni dinləyir”.

Finalda Nuriyyə Ofelyanı, Dezdemonanı, Gültəkini oynamaq üçün triumfla – böyük səhnəyə, Bakıya dəvət alır. Nuriyyə bunu taleyin hədiyyəsi kimi qəbul edir. O, bir aktrisa kimi kəşf olunsa da, Muradın sevgisini itirməli olur. Necə deyərlər, axtarmaqla deyil, dünyada gözəl və üzücü nə varsa, təsadüfən baş verir. İ.Əfəndiyev realizmi burada da öz sözünü deyir... “Həyatdan hər şeyi götürməyə çalışma, daşıya bilməzsən...”.

***

“Söyüdlü arx” və “Dağlar arxasında üç dost” romanlarında keçən əsrin ortaları Azərbaycan kəndi təsvir edilir. Müharibədən sonra böyük aqrar ölkənin ucqar kəndləri: Güney qışlaq, Quzey qışlaq və Qartallı dərə. Kəndlərimizin bugünkü mənzərəsindən fərqli olaraq, oralarda həyat qaynayır. Heç kim şəhərə köçməyi düşünmür, əksinə, şəhərlilər təyinatla rayona işləməyə gedir. Şəhərlə kəndin  fərqinin itdiyi bu günümüzdə isə kəndlərdə evlər boş qalıb...

Səlimə bir az Nuriyyəyə bənzəyir. Oxucu onunla tanışlıqdan da xeyli məmnundur. O da Nuriyyətək Almazın davamçılarındandır. Onun kimi kəndə işləməyə gəlir, kolxoz sədrinin evində qonaq qalır, sonra ayrı evə köçür... Zəhmətkeşdir, xalqa, millətə canla-başla xidmət onun həyat kredosudur. “Dünyada yalnız bir fərəh var: yaratmaq, həmişə yaratmaq...”. Oxucunun nəzərində Səlimə heç də zootexnikə oxşamır. Oxucu bu əziyyətli, çirkli peşəni cavan, zərif, ziyalı qadına yaraşdırmır. Səlimənin “mal-qara ilə məşğul olmağı, qara palçığa bata-bata tövlələri gəzməyi” onun romantik xarakteri ilə uyuşmur və bu gözgörəsi uyumsuzluq ilk baxışda oxucuya ən azından təəccüblü gəlir. İ.Əfəndiyev burda da səni qabaqlayır, qəhrəmanı haqqında formalaşan imici Şahların dili ilə təsdiq edir: “Sizə yaraşır gözəl geyinmək... Lojalarda oturub teatrlara tamaşa etmək...”.

Lakin Səlimənin daxili senzurası Nuriyyəninki kimi sərt deyil. Bu da obrazın taleyini müəyyən edir. Nə var qəlbin üstünə atırlar, onu günahkar çıxarırlar. Lakin hər şey düşüncədən gəlir. Onu isə nəzarətdə saxlamaq mümkün deyil. Düşüncəndə nədirsə, böyük ehtimalla həyatında da odur.

***

“Körpüsalanlar”la 60-cı illərin ədəbi prosesində bir “qızdırma” yaşandı. İlk baxışda mövzu quruculuq, sosial inkişaf olsa da, bu mürəkkəb, travmalarla dolu bir ailə dramıdır. Dünya ədəbiyyatında çox müraciət edilən məhəbbət üçbucağı İ.Əfəndiyevin romanlarında, xüsusilə “Körpüsalanlar”da daha dərindən yaşanır. Belə süjet əsəri maraqlı və oxunaqlı edir. Üstəgəl, İ.Əfəndiyevin orijinal təhkiyəsi və musiqili dili oxucunu alıb aparır... Bu üç oğlan-bir qız tək “Zoğallı körpü”nü salmırlar, aralarında ondan da möhkəm mənəvi körpü yaradırlar. Səriyyə necə istəyir, nəyi düzgün bilir, elə də yaşayır, hərəkət edir. Kim nə deyər, niyə deyər, onun üçün fərq eləmir. Özünün haqlı olduğuna inanır, özünü elə aparır ki, “elə bil indicə ayrı bir planetdən” gəlib. Cütlük arasında ruh yaxınlığı yoxdur, bir yerdə yürümələri də mümkün deyil, mənəvi cəhətdən bir-birini məhv edərlər. Necə deyərlər, hər kəsin öz həqiqəti var, hər birinə ayrı-ayrı situasiyalarda haqq vermək olar. Səriyyəyə münasibət birmənalı olmasa da, obrazın haqqını vermək lazımdır. O, bizim ədəbiyyatda yeni, əvvəllər görünməyən bir obrazdır. Bəlkə də, o, cəsarəti, protesti ilə yazıçının digər sevimli “qızlarından” artıq şəxsiyyətdir.

***

“Sarıköynəklə Valehin nağılı” yazıçı üçün də, oxucu üçün də yeni bir təqdimatdır.  Elə qəhrəmanlardan başlayaq; sürücü Valeh və krançı Sarıköynək. Burada gördüyümüz xoşbəxt cütlüklə ədibin başqa romanlarında qarşılaşmırıq. Zaman keçdikcə İ.Əfəndiyevin “nağıl aləmi sərt bir reallığa çevrilir”. Necə ki, “yazıçı asan bir yüngüllüklə elə istehsalatın içindəncə əmək mövzusundan nağıl qanadlarına sıçraya da bilirdi” (AMEA-nın müxbir üzvü Tehran Əlişanoğlu).

Süjetdən, personajlardan dolayı əsərin dili də fərqlidir.

“Sarıköynəklə Valehin nağılı” və “Geriyə baxma, qoca” – mövzusundan başqa, həm də, hadisələrin davamlılığı ilə yazıçının əvvəlki romanlarından seçilir. Məsələn, “Söyüdlü arx”, “Körpüsalanlar”da hadisələr bir-iki il civarı əhatə edirsə, “qoca”nın nağılları Qarabağ xanzadələrindən başlayıb 1920-ci ilə qədər yol gəlir.

V.Q.Belinskiyə görə, bədii əsərin adı ”həmişə əhəmiyyətlidir, çünki o, həmişə əsərin ideyasını təmsil edən baş qəhrəmana, ya da bilavasitə bu ideyanın özünə işarədir”. Əsərin başlığı yazıçının oxucusuna dediyi ilk sözüdür. “Geriyə baxma, qoca” müraciəti əsərin təlqin etmək istədiyi fikri, çağırışı ifadə edir: “Geriyə baxma, qoca! Sən çətin bir həyat yolu keçmisən; geriyə baxıb olub-keçənləri xatırlayaraq qəmlənməyə dəyməz! Keçmişin qüssəli xatirələri ilə dərdlərini təzələmə: həyat gələcəkdədir!”.

Professor Pənah Xəlilov əsərin çağırışını belə şərh edir: “Bu yeniyetmənin (balaca Muradın – D.A.) bütün meyli gələcəyədir. Müəllif öz nəslindəki qocaların da ancaq gələcəyə baxmasını istəyir!”

“Geriyə baxma, qoca”…
Geridə nə qaldı ki?!
Nə vardı, o yandaydı,
Bəridə nə qaldı ki?!

(Məmməd Aslan)

“Geriyə baxma, qoca” romanı XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kəndinin məişətinin, ictimai taleyinin çox real və zəngin təsviri ilə diqqəti cəlb edir. Romandakı adi, zahirən məişət xarakteri daşıyan təsvirlər çox mühüm ictimai mətləblərdən xəbər verir. “Müsavat”dan danışılır, Məhəmməd Əminin adı çəkilir. Professor Şirindil Alışanlı yazırdı: “Xalqın tarixi taleyi baxımından ən mühüm siyasi və mənəvi dəyərlərin, hadisələrin, qələbə və faciələrin böyük vətəndaşlıq yanğısı ilə bədii təhlilini İlyas Əfəndiyevin müraciət etdiyi bədii janrların hər birində görürük”. Ona görə də “Geriyə baxma, qoca” tarixi-məişət romanı adlandırılmışdı.

Qocanın rəvayətləri nağıl ruhludur, “Möhnət qocanın nağılları” adı altında təqdim olunur. Yazıçının təhkiyəçiliyi “etibar etdiyi” balaca Muradın söhbətləri isə müxtəlif səpkili rəvayətləri əhatə edib onun dünyabaxışı zəminində izlənilir. Müəllif epoxanı qəhrəmanın “içindən” çıxararaq “balaca Muradın gözləri ilə dünyanın ziddiyyətlərlə, keşməkeşlərlə dolu nöqtələrini ustalıqla qələmə alır”. Murad bütün əhvalat və epizodların bilavasitə şahididir. Lakin o, laməkan,  zamansız təqdim olunmur. Qoca Möhnət onun görmədiyi, bilmədiyi hadisələri danışmaqla balaca təhkiyəçinin köməyinə çatır, onlar ikilikdə romanda bütövlük yaratmağa, hadisələr zəncirinin qarşısını almağa müvəffəq olurlar.

Final təsvir edilmədiyi üçün “Geriyə baxma, qoca” romanının bitib-bitməməsi mübahisəli görünə bilər. Balaca Muradın şirin hekayəti sanki birdən-birə yarımçıq kəsilir. Ancaq bu zahiri yarımçıqlıqdır. Murad danışmaq istədiyi dövrü tamamilə əhatə etmişdir. Müəllif oxucuya çatdırmaq istədiyi tarixi dövrü məhz bu nöqtədə bitmiş hesab edir. Lakin dünya ədəbiyyatında finala yetişməyən məşhur əsərlər də tanıyırıq. Bu da tanınmış ədəbi priyomdur. Oxucu özünü yazıçı qismində görür, fantaziyasını işə salıb romanı istədiyi kimi qurtarır. 

İ.Əfəndiyev təhkiyə ustasıdır, qəhrəmanlarını öz dili ilə danışdırır, “lirik etiraf üslubunu sevirdi”. Yaxşı təhkiyə həm də əsərin dilini müəyyən edir. Məsələn, “Geriyə baxma, qoca”nın xatirat üslubu onun dilinə təsirsiz qalmamışdır. Əsərin dili mərhəmət, kədər, iztirab, qüssə, inam, məhəbbət oyadan həyəcanlı, həzin, lirik-romantik bir dildir. “Onun surətlərini ətli-qanlı, canlı göstərən, əsərlərini daha da sevdirən onun axıcı, rəvan, musiqili bədii dilidir” (professor Qulu Xəlilov).

İ.Əfəndiyev öz romanlarında üslub təkrarına yol vermir, hər əsərində novator yazıçı kimi çıxış edir. Məsələn, “Körpüsalanlar”, “Dağlar arxasında üç dost”, “Sarıköynəklə Valehin nağılı” romanlarında bir neçə təhkiyəçi priyomundan müvəffəqiyyətlə istifadə olunmuşdur. Təhkiyəçilər hadisələrin ən fəal iştirakçılarıdır, onlar baş verən eyni hadisəyə, eyni epizoda növbə ilə öz münasibətlərini şərh edirlər; birinin hər hansı hərəkəti digərinin nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilir.

***

Qarabağın tarixi, orada “oynanılan” hadisələr yazıçının əsərlərində öz panoram əksini tapmışdı. “Geriyə baxma, qoca”da oxuyuruq: “Cıdır düzünün bir tərəfi şəhər, o biri tərəfi “Xəzinə qayası” deyilən dərin uçurum idi. Uçurumun dibilə Daşaltıçay axırdı. Cıdır düzündən üzüaşağı baxanda çayın qırağındakı adamlar güclə seçilirdi. Çaydan o tərəfdə – ta uzaqlarda gümüşü duman içində görünən Ziyarət, Kirs dağlarına qədər qalın meşələr uzanıb gedirdi”.

Bundan əvvəl də müəllif Qarabağ təbiətini, onun toponimlərini “Mahnı dağlarda qaldı” əsərində təsvir etmişdi. Xüsusən Topxana meşəsini... “Səhər Topxana meşəsi elə duman idi ki, bir addım qabağı görmək olmurdu”, “Elə bil o, Topxana meşəsi səni ovsunlamışdır”, “Mənə elə gəlir ki, Topxana meşəsi də bizdən həmişəlik üz döndərib”. “Dağlar arxasında üç dost”da da təsvir edilən hadisələr Qarabağ elində baş verir. Bu təbiət, mühit, insanlar yazıçıya doğma olduğu üçün hadisələri zamanla oraya aparır... “Özünü Daşaltına verib qalxır Topxana meşəsinə...”.

Şair Famil Mehdi “İlyas müəllim” haqqındakı xatirə-oçerkində yazırdı: “Söhbətinin əsas mövzusu Qarabağ, Şuşa, bəylər, xanlar, onların fəaliyyəti, Vaqif, Zakir, Xan qızı Natəvan və s. idi”. İ.Əfəndiyev özü də Qarabağa bənzəyirdi. İçində gəzdirdiyi Qarabağa.

İ.Əfəndiyev kommunist ideologiyasına deyil, ədəbiyyata xidmət edirdi. Onun külliyyatı bu gün də, heç bir dəyişikliyə məruz qalmadan olduğu kimi çap olunur. “Geriyə baxma, qoca” 1980-ci ildə yazılıb. O vaxt neçə yazıçı XI “Qızıl Ordu”nu talançı kimi təqdim edə bilərdi? “On birinci ordunun bir batalyonu bizim evlərdə yerləşmişdi. Otaqlardan yalnız birini bizə vermişdilər. Evdə qoyub getdiklərimizdən heç bir əsər-əlamət qalmamışdı. Atamın keşişdən aldığı mebelləri də sındırıb dağıtmışdılar”.

“Xalq yazıçısı” onun üçün rəsmi fəxri ad deyildi, bir status idi. “O öz şöhrətinin rejissoru deyildi... və sənətinin taleyini zamanın (tarixin) öhdəsinə buraxmışdı”. Xalq yazıçısı Elçinin sözünə bu kəlamla qüvvət vermək istəyirəm: “Küləklər köpükləri dağıdacaq, amma dəniz və sahil həmişə qalacaq”. Bu kəlamı İlyas Əfəndiyev yaradıcılığına yaraşdırdım. Bu fikir ədəbiyyatımıza “yeni ruh, yeni çalar” gətirmiş həmişə müasir yazıçımızın yaradıcılığına işıq salıb həmişə yaşayacağından da əminlik yaradır.

Dilarə Adilgil
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı