İslam Səfərli - 90


Bağçamıza gəldi bahar,
Yaşıl xalı sərdi bahar,
Gəl dedim, gəlmədin, yar.
Gəlmədin, yar...

Doğrudan da, o, Azərbaycan poeziyasına bahar kimi daxil oldu. Onun nə bu dünyaya gəlişi, nə də dünyadan cismən gedişi bahara təsadüf etməmişdi. Ancaq söz və musiqi təbiətinin həmişəyaşıl ağacı olan İslam Səfərli poeziyası bu gün də güllük-gülüstanlıqdır.
İslam Səfərlidən bədii nümunə xatırlayanda nədənsə misraları həm də zümzümə edirsən... Sonra istəyirsən yuxarıdakı misraların ardınca “Məni yada salsan, a yar, Ürəyimi alsan, a yar!..” - deyə haraylayasan. Bu, şairin “nəğməkar”, “məmləkət duyğularına tərcüman” və s. adlarla təyinlənməsi ilə bağlı deyil. Bu misralar bir-birinə elə məhrəmcə birləşib harmoniya yaradır ki, sanki hansısa bəstəkarın qələmindən çıxıb...

“Məsləyim tərcümeyi-halımdır...”

İslam Əhməd oğlu Səfərli 1923-cü il fevralın 12-də Naxçıvanın Şəkərabad kəndində dünyaya gələndə Xıdır Nəbi el bayramı qeyd olunurdu. Yəni qış ömrünü yarılamış, bahara ümidlər çoxalmışdı. Sonralar İslamın poetik vüsətinin sirrini mifik yaddaşa sığınaraq zimistanın “əsəblərinin sakitləşdiyi” vaxtda keçirilən bu ritualla əlaqələndirirdilər...
O, “mərcan gözlü Batabat” yaylağından çağlaya-çağlaya Araza can atan Naxçıvançayın zümzüməsi ilə yatır, onun avazıyla oyanırdı. Ağlı kəsəndən özündən böyüklərlə ünsiyyətdə olur, ulularından gələn ağayanalıq (yaxşı mənada) və qüruru ilə həmyaşıdlarından seçilirdi. Əsil-nəcabətdən söz düşmüşkən, qeyd edək ki, İslam Səfərlinin anası Hökümə xanım Naxçıvan xanları nəslindən, daha dəqiqi, Ehsan xanın nəvəsi Hüseyn xanın qızı olub. Hüseyn xan onu daş-qaş içində böyütsə də, bu xanım-xatın qız həmişə var-dövlətə laqeyd olub, atasına deyərmiş ki, “bir belə ağır qızıl pulları verincə, “palazqulaq Nikolay pulları” versən, daha yaxşı olar...”
Belə gözü-könlü tox mühitdə böyüyən İslam da mənəvi zənginliyin, ədəbiyyatın, sözün peşində idi. Hələ Şəkərabad məktəbində oxuduğu müddətdə “beşaddımlıq”dakı Naxçıvan şəhərində tədris keyfiyyəti də, nömrəsi də “1” olan orta məktəbdə təhsil almaq həvəsi ilə yaşayırdı. Az keçmir ki, sonralar adını daşıyacaq bu məktəbdə təhsilini davam etdirir. Məktəbli ikən sözün, şeriyyətin, elmin sorağına düşsə də, 1941-ci ildə orta məktəbi bitirən İslamın ali təhsil sevdası puç olur. Ana yurdumuzdan da “böyük vətən” hesab etdiyimiz imperiyanın müdafiəsi üçün səfərbərliyə alınır. Və söz, ifadə, poetika axtarıcısı dönüb olur sovet kəşfiyyatçısı. 416-cı diviziyanın tərkibində Şimali Qafqaz, Krım, Ukrayna cəbhələrində döyüşür. Lirik duyğuları hərb havasına bürünür. Top-tüfəng səsi gənc şairin ilhamına hədələr yağdırsa da, onun təbi qalib gəldi, istedadı kükrəməkdə davam etdi.

“Bir könül sındırmışam”

- deyən şair, görəsən, minlərin, milyonların könlünü “imarət eylədiyini” düşünürdümü?! Xəyalına gətirirdimi ki, şöhrəti, ünü bəlli neçə-neçə görkəmli bəstəkarın “bədii mətn gölü”ndə üzməsinə səbəb olub. Bunu tanınmış bəstəkar Ramiz Mirişli belə etiraf edirdi: “Onunla işləmək mənə xüsusi zövq verirdi. Şeiri musiqiyə yatımlı idi. Sözləri ütüləmək, hamarlamaq, yonmaq lazım gəlmirdi. Birlikdə xeyli mahnı yazmışıq”.
Humanist düşüncə, mənəvi zənginlik mühitində böyüyən, sonradan müharibənin barıt iyini, “qıpqırmızı” rəngini görən gənc şairin qəlbi insanlığa sevgi, bəşəri sülhə çağırışla dolub-daşırdı. İslamın şair təbiətini birinci olaraq dünya şöhrətli bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyli Naxçıvanda olarkən, xalq deputatı kimi seçicilərlə görüşü zamanı görmüşdü. Cəbhədən yenicə qayıdan və sinəsi orden-medalla dolu olan gəncin pafosla oxuduğu şeirlər dahi musiqiçinin qəlbini titrətmiş, onu Bakıya, ali təhsil almağa dəvət etmişdi. Hətta Azərbaycan Dövlət Universitetinə (indiki BDU) qəbulu üçün rektor, akademik Abdulla Qarayevə tapşırmışdı. Beləliklə, İslam Səfərli 1946-1951-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsil almışdı.
Poetika ümmanı Səməd Vurğun, nəsr dəryası Süleyman Rəhimov və kimlər, kimlər bu “qaynar təbi ayazımayan” (M.Araz) şairin aşiqi deyildi. Şəkərabadın şirin övladını çox sevən Səməd Vurğun: “Ayə, sən mənə oxşayırsan!” - deyərək onu “Qara İslam” çağırırmış. İslam Səfərli də böyük Azərbaycan Vurğununun (!) poeziyamızdakı yerini qiymətləndirərək “Dağlar” şeirində yazırdı:

Ona qanad verən öz xəyalıydı,
Məskəni dağların yaşıl yalıydı.
O, şerin ağsaçlı bir qartalıydı,
Zirvəndə doyunca süzmədi, dağlar!

Səməd Vurğun poeziya məktəbinin istedadlı yetirməsi kimi İslam Səfərlinin də ilham mənbəyi, dilinin virdi dağlar, meşələr, çaylar, bulaqlar, bir sözlə, ana yurdun bütün nemətləri idi. “Söyüdlər telini tökür üzümə” - deyən şair “Dədə palıd”, “Xan çinar”dan yazan qələmdaşlarından, söyüdü barsızlıq, varsızlıq rəmzi kimi mənalandıran Xəstə Qasımdan fərqli olaraq, onun yarpaqlarının da sığalına ehtiyac duyurdu.
İslam Səfərlinin yaradıcılığında Azərbaycanın qədim-qayım yurd yerlərinin tarixi, təbiəti, insanları səmimi və inandırıcı boyalarla tərənnüm olunur. Onun qələmi gah Nüşabənin yurdu Bərdədən soraq verir, Şəkinin ipəyini oxşayır, Naftalanın dəniz mənzərəsini seyr edir, gah da Naxçıvanın “duz yükü”nün altına çiyinlərini verir. Ana yurdun “Sevinc müjdəsi”ni, “Durna qatarı”nı, “Ərköyünlər”ini, “Çiçək təranəsi”ni, “Dilsiz dəqiqələr”ini, “Ana dili”ni... nəzmə çəkir, tarixi həqiqətləri bədii düşüncənin “köynəyindən keçirirdi”.
Şair-dramaturq mövzusundan asılı olmayaraq, nədən yazırsa-yazsın, orijinal düşüncəsini, yurd sevgisini aydın şəkildə təzahür etdirirdi. Əgər onun şeirləri fortepianonun dilləri üzərində dolaşaraq nəğmələşirdisə, “Göz həkimi”, “Ana ürəyi”, “Yol ayrıcı”, “Xeyir və Şər”, “Dədəgünəş əfsanəsi” kimi dram əsərləri professional dramaturgiya nümunələri olaraq səhnələrin bəzəyinə çevrilirdi. Müxtəlif vaxtlarda səhnələşdirilən bu əsərlər aktyor heyəti və tamaşaçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanırdı. Mərhum sənətkar, Xalq artisti Yaşar Nuri deyirdi ki, İslam Səfərli dramaturgiyasının özündə bir poeziya var.
Oçerk, novella, libretto, kinossenari və məqalələrində də İslam Səfərli səmimiyyətinin yüksək səviyyəsini müşahidə etmək olar. Onun “İki qardaş”, “Badamlı kəndinin qızı” oçerkləri, “Təzə qəsəbədə gülüş”, “Məzhəkəli itki” novellaları, “İki könül bir olanda” balet-librettosu, “Şərqin qalibləri”, “Bir stəkan çay” kinossenariləri və çoxsaylı məqalələri dövrün aktual problemlərinə həsr olunmuşdur.
A.Puşkin, M.Svetlov, S.Marşak, M.Kərim, M.Tursunzadə, K.Koladze, Y.Dolmatovski və başqalarının əsərlərindən etdiyi poetik tərcümələr şairin bu sahədə də mükəmməl istedadından xəbər verir.

Təbiətin şeiri

Ecazkar təbiətin sehrindən doymayan şair fikrin poetik çalarına, canlı danışıq dilinin incəliklərinə qədər nüfuz edirdi. Hər qarışı bir özgə aləm olan Vətən torpağının nəfəsini, hənirini müqəddəs bilən sənətkar onun təbiətinin ənginliklərini, yeraltı-yerüstü sərvətlərini, səmimi insanlarını vəsf etməkdən yorulmurdu. Onun şeirlərini xalq arasında sevdirən başlıca səbəblərdən biri səmimiyyəti, şivə xüsusiyyətlərini yerli-yerində işlətməsidir. “Batabat bulağı” şeirində bədii düşüncənin özünəməxsus deyim-duyum tərzi ilə qarşılaşırıq:

...Mehmanınam on beşdə mən, beşdə mən,
Gətirmişəm basdırmanı teştdə mən.
Neçə ocaq tüstülədib döşdə mən,
Birini də çata-çata gəlmişəm,
Mərcan gözlü Batabata gəlmişəm.

Müəllifin nümunədə işlətdiyi “basdırma”, “teşt” və s. ifadələr xalqın min illərdən bəri məişətində kök salmış adət-ənənəsinin, ifadə özəlliyinin sənətkaranə təqdimidir.
İncə qəlbli şairin dünyada qəmsiz yaşamağının əsas səbəblərinə diqqət yetirin:

Bakı - şəhərim mənim,
Xəzər - bulağım mənim.
Dağlar - hünərim mənim,
Günəş - bayrağım mənim,
Dünyada nə qəmim var.

Burada şairin “Bakı-Xəzər-Dağlar-Günəş” bağlılığında, varlığında özünü tapmasının şahidi oluruq. Fikrimizcə, bu məfhumların simvolikasında xalqın özünütəsdiqi təcəssümünü tapır.

Qoy Laçın yoluna baxım doyunca

Sanki şairin ürəyinə dammışdı ki, Vətənin dilbər guşələrindən biri - əsrarəngiz Laçın eli mənfur düşmən əlinə keçəcək. Ona görə də Laçının təbiətinə, yollarına, hər daşına-qayasına doyunca baxmaq istəyən sənətkar yazırdı:

Otlayır sürüsü göy yaylaqların,
Durmuş şiş qayalar çobansayağı.
Qurbanı olduğum qarlı dağların
Üşüyür zirvəsi, yanır ayağı...

Xoşdur, bu torpağın xoşdur iqlimi,
Səsim dağa düşsün, dərəyə düşsün.
Qoy süzüm ən incə təranə kimi,
Ürəkdən süzülüb ürəyə düşsün.

Xalqımızın da birinci arzusudur ki, o qədim Azərbaycan yurdunun sakinləri tezliklə doğma ocaqlarına dönüb, səsini-ününü dağlara çatdırsın...

“Həyatı tez tərk edəcəyəm”

Böyük sənətkar 1974-cü ilin 6 noyabrında cismən vəsf etməkdən doymadığı Vətən torpağına tapşırıldı. Cəmi 51 il ömür sürən istedadlı şair sanki qısa ömür yaşayacağını da əvvəlcədən duyub öz yaxınlarına belə deyərmiş: “Mən canım qədər sevdiyim torpağın vurğunuyam. Həyatı tez tərk edəcəyəm. Sizə start meydanını qoyub gedirəm. Bu meydanı qoruyun, gələcək nəsillərə layiqincə çatdırın”.
İstedadlı şair-dramaturq xalqımızın yaddaşında əbədi iz qoyub getdi, ömrünü söz ömrünə caladı. Dədə Ələsgər haqqında yazdığı şeiri belə bitirirdi:

Dünyada neçə ki, saz var, şeir var,
O da yaşayacaq dünyalar qədər!..

Onun Vətənə vurğunluğunun nəticəsi idi ki, xalq İslam Səfərlini hələ də qəlbində gəzdirir. Nəsillərin onu unutması bir də

Nə vaxta qaldı...

Gilənar qızardı, ağ tut sovuşdu,
Payını dərmədim, budaqda qaldı.
Hamı könül verib yara qovuşdu,
Bəs bizim toyumuz nə vaxta qaldı?..
Ay gözəl, nə vaxta qaldı?

Qonçələr açılıb, gülür çəmən, düz...
Hər axşam tarladan qayıdanda biz,
Yoxsa o "sevirəm" söylədiyin söz
Düşüb mərcan kimi bulaqda qaldı?..
Ay gözəl, nə vaxta qaldı?

Göyləri ay gəzir, hava bürkülü,
Eyvanda durmuşam boynu bükülü.
Bəlkə eşqimizin sona bülbülü
Uçub yol üstdəki qovaqda qaldı?..
Ay gözəl, nə vaxta qaldı?

Əzəldən gözəldir boyun, qamətin,
Olsa da qəlbini ovlamaq çətin.
Bil ki, ey gözəl qız, saf məhəbbətin
Ürəkdə yurd salıb, dodaqda qaldı...
Ay gözəl, nə vaxta qaldı?

İslam Səfərli öz şəxsiyyəti və dillərə dastan yaradıcılığı ilə nə “budaqda”, nə “qovaqda”, nə “bulaqda” qaldı, onun şeirləri yalnız “Ürəkdə yurd salıb, dodaqda qaldı...”

Fariz Yunisli