Son dönəmlərə qədər dünya elmi fikri müəyyən siyasi, dini, etnik dairələrin təsiri və sifarişi ilə türkləri (oxu azərbaycanlıları) ən erkən yazılı mədəniyyətə malik olan xalqların sırasında göstərmir, onların yaratdıqları mədəniyyətin tarixini süni şəkildə yaxınlaşdırmağa (cavanlaşdırmağa) çalışırdılar. Bununla da çağdaş sivilizasiyanın yazısının və yazılı mədəniyyətinin yaranmasında və formalaşmasında türklərin rolunu inkar edir, gizlətməyə çalışırlar.
  
   Nəhayət, bu uzun sürən haqsızlıq ədalətli dünya alimlərinin yeni elmi kəşfləri sayəsində aradan qaldırıldı; süni örtülmüş qara pərdə altından əsl görkəmi ilə ortaya çıxan ulu və qoca Türkün nəhəng kimliyi saxtakarlar dünyasını və eləcə də həqiqətpərəst bəşər alimlərini lərzəyə gətirdi...
   Türk (Azərbaycan) yazılı abidələrinin yaranma tarixi ilə bağlı son dövrdə əldə olunmuş nəticələrin oxucular üçün də maraqlı olacağına əminik.
   Tanınmış alimlərin gəldiyi qənaəti onların öz sözləri ilə oxucuya təqdim edirik.
  
   * * *
   Prof. Elməddin Əlibəyzadə türk yazılarının tarixi haqda düşüncələrini belə ifadə edir: “Mixi” yazıların inkişafı “Qlozel” yazılarına, “İssıq” yazısına (və başqa yazılara), ondan da Orxon - Yeniseyə gəlib çıxınca 7- 8 min ilə yaxın və bəlkə də, daha artıq bir yol keçmişdir”.
  
   * * *
   XX yüzilliyin başlanğıc dönəmində Orxon- Yenisey kitabələrini araşdıran ünlü türkoloq T.M.Melioranski heyrətlə demişdi: “Belə imlaya malik olan bir əlifba birdən-birə yaradılmır; onda, deməli, yazı türklərə, nisbətən qədimlərdən artıq məlum idi və onlar bunun üzərində lazımi cidd-cəhdlə məşq etmişdilər... Ümid etmək olar ki, Qərbi Türküstanda, habelə, bəlkə də, Yeddisuda yeni bir yazı tapıldı, onda bu əlifbanın mənşəyi məsələsi daha artıq aydınlaşa bilər”.
   Alimin uzaqgörənliyi illər sonra öz təsdiqini tapdı...
   1924-cü ildə Fransanın Viçi bölgəsində bir mülk sahibinin öz ərazisində tapdığı, sonralar “Qlozel” muzeyində saxlanılan 3 min parçadan ibarət kitabənin oxunması müşkülə çevrilmişdi. 4500 il bundan öncəyə aid edilən bu kitabələrin türk alimləri Xalıq Tarcan və Kazım Mirşan tərəfindən oxunuşu və “öntürkcə” olduğu təsdiqləndi. 1993-cü ildə Sarbon Universitetində keçirilən “Əlifba yazının başlanğıcı və Qlozel kitabələri” adlı elmi konfransda kitabədəki hərflərlə bağlı illərlə davam edən dartışmalara son qoyuldu... (“Hürriyet” qazetesi, İstanbul, 1 Nisan 1993; Elməddin Əlibəyzadə. Azərbaycan dilinin tarixi, I c., Bakı, 2007, s.251-255,s.260-263).
  
   * * *
   Araşdırmaçı İ.Sadıq da türk yazılarının “cavanlaşdırılması” meyillərinə qarşı etiraz edərək yazır: “Türkün qədimliyi deyəndə, onun mədəniyyəti haqqında düşünəndə alimlərin xəyalları çox zaman Orxon-Yenisey yazılarında ilişib qalır... Ancaq həmin yazıların da tarixi hələ tam dürüstlüyü ilə üzə çıxarılmamışdır. Onların hamısı yanlış olaraq V-VIII əsrlərə aid edilmişdir. Halbuki Saymalı-Daş abidələri arasında e.ə. III minilliyə aid yazılar var. Tyan-Şan dağlarının Saymalı-Daş dərəsində tapılmış bu abidələrdəki rəsmlərin və yazıların bir qismi saklara (e.ə. I minilliyə), bir qismi e.ə. üçüncü, hətta dördüncü minilliyə aiddir”. (Novqorodova E. Put na qoru solntsa. «Vokruq sveta». 1988, №11, s. 17 ; Şer Y.A. K interpretatsii syujetov nekotorıx petroqlifov Saymalı-Taşa. KV. Leninqrad, 1978, s.164-165; İslam Sadıq. Şumerdə izim var mənim., Bakı, s. 4).
  
   * * *
   Şumer mətnlərini tədqiq edən Tariyel (Vəli Nüvədili) Azərtürk ən azı beş min il (hətta bəzi mülahizələrə görə, 6500 il) öncəyə aid edilən şumer yazılı abidələrinə münasibət bildirərək, bu qədim incilərin Azərbaycan türklərinin babalarına məxsus olduğunu açıqlayır. (Tariyel (Vəli Nüvədili) Azərtürk. Əcdad., Sietl (ABŞ),1996.)
   Şumer yazıları ilə bağlı başqa dünya alimlərinin də önəmli fikirlərini diqqətinizə çatdıraq:
   Rus alimi Dmitri Reder yazır: “Şumerlərin dili ayrıca bir dildir.
   ...Yalnız onu qəti demək olar ki, o, iltisaqi dillər ailəsinə daxildir və öz quruluşuna görə ən çox türk dilləri ilə müqayisə edilə bilər. («Mifı i leqendı drevneqo dvureçya»., Moskva, 1965, s.150).
   İngilis alimləri S.Lloyd və Q.Çayld də bu qənaətə gəlmişlər: “Turanlılar təxminən on-on iki min il bundan qabaq səfalı, bəhrəli Dəclə-Fərat çayları hövzəsində məskən salıb, ətraflarda yaşayan vəhşi tayfaların heyrətli nəzərləri altında dünya sivilizasiyasının yəhərini aldılar. Dünyada ulu bir mədəniyyətin məşəli alışdı... » («Reki Bliznetsı»., Moskva, 1972, s.16 ; «Drevniy Vostok v svete novıx raskopok»., Moskva, 1956, s.252).
   Türk alimi Ahmet Cavat yazır: “Şumer dilinin turani dillərə bənzədiyi artıq qəbul edilmişdir. Şumerlər haqqında ən yeni və mötəbər əsər nəşr etdirən Voolley şumerlərin morfoloji cəhətdən “əski türkcəyə bənzər” bir dildə danışdıqlarını qəbul edir…
   Şumerlər türkdür, şumerlərin türk olduğu məsələsinin çoxlu sübutları var; bizi bu qənaətə gətirən ən güclü sübut ikisidir: 1) dil sübutu; 2) geoloji və arxeoloji sübut”. (“Alfabenin mənşəyi ən əski türk yazısıdır”, İstanbul, 1993, s.10 və s. 58-59).
  
   * * *
   Azərbaycanlı prof. Baloğlan Şəfizadə də qədim türk yazıları və yazılı abidələri haqda maraqlı fikir və mülahizələrin müəllifidir:
   “...Bu vaxta qədər təqdim olunduğunun əksinə olaraq, artıq sübut olunmuşdur ki, yer üzünün, bəlkə də, ilk əlifbası və yazı mədəniyyəti Azərbaycan türklərinə məxsus olmuşdur. “Avesta”nın ilk variantı 21 kitabdan ibarət, 21 hərfli bir əlifba ilə tarixən Azərbaycan ərazisinə düşən qədim Pərəsada (Cənubi Azərbaycanın Nəhavənd, Rey, Həmədan, İsfahan əraziləri və tarixən Azərbaycan adlanan ərazi “Avesta”da belə adlanmışdır. - B.Ş.), yaxud Pərəsatda yazıya alınmışdır. Yer “Dədə Qorqud” dastanlarında Parasar adlanmışdır. Əlifba 12 bürc və 9 planetin həndəsi quruluşuna rəğmən yaradıldığından ona “Ulduz əlifba”sı adını sonralar vermişlər. Əlifbanın sonrakı daha mükəmməl variantları Maq əlifbası olmuşdur... Bu əlifbaların qırmızı türk irqinə məxsusluğu dünya alimləri tərəfindən təsdiq edilmişdir... ”
   “...Nyuberq “Qatlar”da şamanizmin nişanələrini görüb. Hecada yazıldığı qəbul olunub. “Qat” sözü türkcədir... Müəlliflər Zərdüştün Kseriksin hakimiyyətindən altı il əvvəl yaşadığını yazırlar. Bu isə 8-9 min il bundan əvvələ gedib çıxır...
   “Qatlar”ın məzmunu da. e.ə. 11-9 min il bundan əvvələ təsadüf edən hadisələri təsdiq edirsə, yunan və Roma müəllifləri də maqların və Zərdüştün Troya müharibəsindən və Platondan 5-7 min il əvvəl yaşadıqlarını deyirlərsə, daha nə lazımdır?..
   A.A.Toxe-Qode “Avesta”nın Homerin “İliada” və “Odisseya”sına təsirindən danışıb. D.Laerti isə Zərdüştün Troya müharibəsindən beş min il əvvəl yaşadığını yazır: əgər Troyanın süqutu b.e.ə. 1184-cü ildə olubsa, Zərdüşt b.e.ə. 7-ci minillikdə yaşamış olur. Yenə də bizim irəli sürdüyümüz hipotez doğrulmuş olur...” -deyə müəllif ulu Zərdüştun yaşam tarixinə aydınlıq gətirərək, bu tarixi (bununla da xalqımızın yazı və mədəniyyət tarixini) süni olaraq cavanlaşdıran “elmi” tendensiyaların doğru olmadığını sübut edir... (Baloğlan Şəfizadə. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi., Bakı, 2003, s.5-7,s.22-24.)
   Bu yazını bilərəkdən tədqiqatçıların uzun illər apardıqları elmi araşdırmalardan gətirdiyim sitatlar üzərində qurdum. Vaxtilə belə bir fikir tez-tez işlənirdi: «Faktlar yaman tərs şeydir». Bu da sitatdır. Amma çox yerinə düşür.
   Bütün bu deyilənlərdən belə nəticə hasil olur ki, mübahisə doğurmayan məsələləri çıxmaq şərtilə dünyanın tarixi yenidən yazılmalıdır.
   Son. Hələ illər öncə professor Elməddin Əlibəyzadə bu qənaətdə olmuşdur.
   
   Topladı: Xaqani İSMAYIL