Orta Asiya xalqlarının maarif ziyasına bürünməsində böyük xidmətləri olan bu azərbaycanlı oğlu bu gün də Özbəkistanda və Tacikistanda ehtiramla xatırlanır

Orta Asiyada elmin, təhsilin, mədəniyyətin inkişafına böyük töhfələr verən görkəmli azərbaycanlılardan biri də jurnalist, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, ictimai xadim, tərcüməçi və rejissor kimi tanınan Seyid Rza Əlizadədir. 10-dan çox əcnəbi dil bilən, bu dillərdə elmi-ədəbi irs yaradan pedaqoq-ədib Orta Asiya xalqlarının maarif ziyasına bürünməsi üçün ardıcıl fəaliyyət göstərib.

Seyid Rza Əlizadənin valideynləri gözəl xalça ustası olublar. 1887-ci ildə Azərbaycandan Səmərqəndə köçüblər. Rza bu qədim şəhərdə dünyaya göz açıb. O, ali ruhani mədrəsəsində ərəb-fars dillərini öyrənib, mükəmməl dini təhsil alıb. 1904-cü ildən Səmərqənd mətbuatında mühərrirlik edib. 1908-ci ildə “Ayna” adlı qəzetdə işə düzəlib. On il sonra müstəqil “Şərq” adlı qəzet təsis edib. Qəzetin türk ellərində yayılması üçün böyük səy göstərib.
O, vətəndən uzaq düşsə də, doğma ata yurdu ilə əlaqəni kəsməyib. Buradakı ədəbi mühitlə daim əlaqə saxlayıb, tanınmış şair və yazıçılarla məktublaşıb. Bununla da o, Özbəkistanla və digər Orta Asiya xalqları ilə Azərbaycan arasında bir mədəniyyət körpüsü salıb.
Xalq yazıçısı, professor Əzizə Cəfərzadə xatirələrində yazır: “Özbəklər, taciklər bizim bu azərbaycanlı oğlunun xeyirxah xidmətlərini unutmayıblar. Bəzən öz ana dilindən başqa beş dil bilənə az qala heyrətlənirik. Qəribə budur ki, Seyid Rza Əlizadə on beş dil bilib. Özü də elə təmiz, səlis, rəvan danışırmış ki, buna görə də dillərin bilicisi sayılırmış. Xalqımızın bu dilçi, maarifpərvər oğlu həm də gözəl jurnalist, qəzet, jurnal redaktoru olub”.
Seyid Rza özbək, tacik balalarının savad alması üçün məktəblər açıb. “Əlifba” kitabı və digər tədris vəsaitləri hazırlayıb. Tacik dilinin qrammatikasını yazıb. Rusca-tacikcə lüğət tərtib edib. Əlişir Nəvai adına Səmərqənd Dövlət Universitetində ərəb və fars dillərindən dərs deyib.
O, 1917-ci ildə özbək dilində yazdığı “Əlifba” kitabını Səmərqənddəki “Zərəfşan” nəşriyyatında “Birinci yil” (“Birinci sinif”) adı ilə çap etdirib. 1920-ci ildə isə tacik məktəbliləri üçün ilk dəfə “Soli na xustin” (“Birinci il”) kitabını nəşr etdirib. Kitab üç dəfə (1920, 1924, 1925) təkrar çap olunub. Həmin kitabın sonuncu nəşrindən bir nüsxə hazırda Səmərqənd Dövlət Universitetində saxlanılır. Onun xalq maarifi sahəsindəki fəaliyyəti təkcə orijinal dərsliklərin tərtibi ilə bitməyib. O, eyni zamanda, bir sıra dərslikləri rus dilindən tacik dilinə tərcümə edib. Həmin dərsliklər onun tərcüməsində uzun müddət tacik məktəblərində istifadə olunub. “Əsri-səadət” əsəri 1924-cü ildə Pakistanın Lahor şəhərində çap olunub. Akademik Vasili Bartoldun “Türküstan” əsərini fars, əfqan və urdu dillərinə tərcümə edərək Lahor şəhərində nəşr etdirib. Maarifçilik sahəsindəki xidmətlərinə görə 1923-cü ildə ona “Maarif qəhrəmanı” fəxri adı verilib.
Araşdırmalarda qeyd olunur ki, 1920-1930-cu illərdə Orta Asiyada çıxan qəzet və jurnalların əksəriyyətində Seyid Rza Əlizadənin məqalələri dərc olunub. O, Bakıda nəşr olunan “İrşad”, “İqbal”, “Molla Nəsrəddin” kimi qəzet və jurnallarla müntəzəm əlaqə saxlayıb. Orta Asiyadan bu mətbuat orqanlarına fasiləsiz olaraq materiallar göndərib. Özbək, tacik və Azərbaycan xalqları arasında mədəni əlaqələrə mühüm töhfələr verib.
Rejissor kimi də fəaliyyət göstərən ziyalı-ədib dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin “Arşın mal alan”, “O olmasın, bu olsun” və s. musiqili komediyalarının Səmərqənddə tamaşaya qoyulmasının təşkilatçısı olub. Görkəmli şair-dramaturq Hüseyn Cavidin “Şeyda” əsərinin ilk dəfə Aşqabadda, sonra da Səmərqənddə səhnələşdirilməsində onun mühüm xidmətləri olub.
Görkəmli tədqiqatçı-jurnalist Qulam Məmmədli yazır: “Seyid Rza Əlizadə Orta Asiya xalqlarının mədəniyyətində, maarifində azərbaycanlı ziyalıların göstərdiyi rolun bir nümunəsidir. Belə ki, Əbülqasım Gəncəvi, Fatma xanım Gəncəvi, Əli İsmayılzadə, Qulaməli Kazımzadə, Əliş bəy Əliyev və başqaları məhz bu qəbildəndir. Təsadüfi deyildir ki, özbək şairi Qafur Qulam 30-cu illərdə Bakıda olarkən “Kommunist” qəzeti üçün verdiyi müsahibəsində demişdir ki, mən ilk təhsilimi Səmərqənddəki azərbaycanlıların məktəbində almışam. Şeir aləminə isə Cavidin, Sabirin yolu ilə gəlmişəm”.
Fəaliyyət göstərdiyi bütün sahələrdə uğurlara imza atan alim eyni zamanda dinşünas kimi də şöhrət tapıb. Onun “İslam mədəniyyəti”, “İslam tarixi”, “Din vacibləri”, “Əsabeye-İkram”, “Məhəmməd peyğəmbərin yaxın əqrəbaları haqqında” və s. əsərləri elmi-ədəbi ictimaiyyətdə böyük maraq doğurub. Əsərlərinin nüsxələri dünyanın bir çox kitabxanasında saxlanılır.
Seyid Rza Əlizadə Azərbaycan və dünya ədiblərinin əsərlərini müxtəlif dillərə tərcümə edib. Puşkinin, Tolstoyun, Ostrovskinin, Qladkovun, Karamzinin, Qoqolun, Şoloxovun, Voyniçin əsərlərini tacik, Nizami, Füzuli, Sabir, Nəvai və Firdovsinin əsərlərini isə rus dilinə çevirərək geniş oxucu auditoriyasına çatdırıb.
1937-ci ilin qanlı repressiyası bu görkəmli ziyalıdan da yan keçməyib. O, 1945-ci ilin dekabrında həbsxanada vəfat edib.
1982-ci ilin fevralında Bakıda Seyid Rza Əlizadənin anadan olmasının 95 illiyi ilə bağlı elmi-praktik konfrans keçirilib. Mərasimdə çıxış edən mərhumun oğlu Fərhad Əlizadə deyib: “Seyid Rza Əlizadənin repressiya zamanı sönmüş ulduzu qədirbilən xalqı tərəfindən Azərbaycan torpağında yenidən parladı. Bu ulduzun nuru elə bol, parıltısı elə güclü və işıqlıdır ki, bir də sönəcəyinə inanmıram...”
1987-ci ildə xalqımızın bu görkəmli oğlunun nəşi doğulduğu Səmərqənd şəhərinə gətirilib, “Pəncab” qəbiristanlığında dəfn edilib. Onun ədəbi irsi bu gün də Səmərqənd Dövlət Universitetində öyrənilir. Türk ellərinin bu böyük ziyalıya olan məhəbbətinin təzahürü kimi Səmərqənddə onun adını daşıyan küçə var. Yaşadığı evin divarına xatirə lövhəsi vurulub.

Savalan Fərəcov