Bu kinin kökündə nə gizlənir?
      
   Elə tarixi şəxsiyyətlər, nadir istedad sahibləri var ki, onlar öz yaradıcılıqları ilə humanizmə, bütünlüklə insanlığa mənəvi xidmət etdiklərinə görə təkcə mənsub olduqları xalqın deyil, bəşər mədəniyyətinin dahi simalarından sayılırlar. Bu sırada dahi rus şairi Aleksandr Sergeyeviç Puşkinin adı pozulmaz hərflərlə nəqş edilib. Hələ sağlığında ona Azərbaycanda böyük rəğbət olub. Müasirləri bu böyük insanla dostluq etmək, yaradıcılıq əlaqələri saxlamaq marağında idilər. Puşkin də öz növbəsində Azərbaycanın mütəfəkkir şəxsiyyətləri, tədqiqatçıları, şairləri ilə xoş ünsiyyətdə olub, onlarla dostluq edib.
   
   "Müasir rus dilini Puşkin yaradıb" söyləyən rusiyalı tədqiqatçılar bu fikirdə çox haqlıdırlar. Ancaq böyük şairin məhəbbət və ilhamla ahənginə yeni ruh, səlistlik, ifadəlilik, zənginlik gətirdiyi dil məhz bu dərəcədə millətlərarası ünsiyyət vasitəsinə çevrilə bilərdi. Vaxtilə Rusiya Federasiyasının Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri işləmiş Nikolay Ryabovun söylədiyi bir fikir diqqəti cəlb edir: "Puşkinin yaradıcılığı artıq bəşəriyyətin genindədir və biz dahi şairin iradəsini və dünya durumunu əsas tutaraq öz fəaliyyətimizdə müsbət nəticələrə nail olmalı, daim irəli getməliyik. Qoy, Puşkin həmişə bizimlə olsun!".
   Etiraf edək ki, Azərbaycanda orta və yaşlı nəslin çox sevdiyi şairlərin sırasında Puşkinin özünəməxsus yeri var. Hələ orta məktəb illərindən əzbərlədiyimiz şeirlər yaddaşımızdan silinməyib. Füzulinin, Vaqifin, Səməd Vurğunun şeirləri kimi bizə doğma və əziz olub:
   
   Qafqaz altımdadır, ən müdhiş olan zirvədə mən,
   Tutmuşam tək uçurum dağlı qar üstündə qərar,
   Qara quş uçmağa qalxarsa uzaq bir təpədən,
   Nə qədər yüksək uçarsa, yenə dövrəmdə uçar.
   Buradan mən görürəm çeşmələri qaynamada,
   Şübhəli, qorxulu uçurumları ilk oynamada.
   
   Aleksandr Sergeyeviç Puşkin 1799-cu ildə Moskvada ziyalı-mülkədar ailəsində anadan olub. Onu təkcə bizim şair və yazıçılar, tədqiqatçılar sevməyib, Puşkinin özünün də Azərbaycana böyük marağı və diqqəti olub. O, bu sevgisini neçə-neçə şeirində çox poetik şəkildə ifadə edib. 1829-cu ildə Qafqaza səyahətə çıxan Puşkin bu bölgədə yaşayan xalqlarla görüşüb, onların həyat tərzi, adət-ənənəsi, milli xüsusiyyətləri ilə maraqlanıb. Apardığı müşahidələrin nəticəsində sonralar şair Qafqazda yaşayan hər bir xalq barəsində öz fikrini söyləyib.
   Puşkinin Azərbaycan xalqına böyük məhəbbəti və xoş münasibəti olub. Qafqaza səfər zamanı tanış olduğu azərbaycanlı şair Fazil xan Şeyda Puşkinə çox xoş təsir bağışlayıb. XVIII əsrin sonunda Təbrizdə doğulan Fazil xan Şeyda Tiflisdə yaşayıb,
   Qafqaz canişinliyində dəftərxana müdiri, Tiflisdəki müsəlman məktəbində müəllim işləyib. Dövrünün tanınmış ziyalısı, şairi olub. Puşkinin onunla tanışlığı sonra dostluğa çevrilib. Puşkin qələm dostuna şeirlər həsr edib. Eləcə də bu səfər zamanı şücaət və hünərinə məftun olduğu döyüşçü, qarabağlı Fərhad bəy də Puşkinin qəlbində dərin iz salıb. Şair o qədər təsirlənib ki, sonralar Fərhad bəyin simasında bütün azərbaycanlıları cəngavər, igid adlandırıb. Şair bu münasibətlə yazdığı şeirində deyirdi:
   
   Döyüş şöhrətinə uyma, qapılma
   Növcavan məftunluq həvəsi ilə sən.
   Gəl, qanlı vuruşa çox da atılma,
   Gəngavər Qarabağ dəstəsi ilə sən.
   Bilirəm, getməzsən ölümə qənşər,
   Əzrailin belə keçsən əlinə -,
   Çaxnaşma salanda qılıncla xəncər
   O da rəhm eləyər gözəlliyinə.
   
   Sonralar Puşkin Ərzuruma səyahəti zamanı yenə də azərbaycanlı döyüşçülərlə rastlaşıb. Bu görüşlər şairi yenidən duyğulandırıb, o, azərbaycanlılar haqqında məhəbbət dolu şeirlər yazıb.
   Polşa və Rusiyaya səyahətə çıxan mütəfəkkir Azərbaycan yazıçısı Abbasqulu Ağa Bakıxanov Puşkinlə tanış olub. Onlar bir-birinə olduqca xoş münasibət göstərərək şəxsi əlaqələrini möhkəmləndiriblər. Abbasqulu ağa Bakıxanov Puşkinin əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edən ilk şəxsiyyətdir. O, Puşkinin "Bağçasaray fontanı" əsərini 1830-cu illərin birinci yarısında ana dilimizə tərcümə edib.
   Böyük mütəfəkkir, dramaturq, nasir və filosof Mirzə Fətəli Axundov da Puşkinin yaradıcılığına dərin məhəbbət bəsləyər, onu müntəzəm oxuyarmış. Axundov 1937-ci ildə Puşkinin dueldə həlak olması münasibətilə “Şərq poeması”nı yazıb. O həmçinin rus şairi Mixail Lermontovun Puşkinin ölümünə həsr etdiyi şeiri də Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Ulu öndər Heydər Əliyev Mirzə Fətəli Axundovun “Səbuhi” imzası ilə yazdığı poemanı çox sevərmiş. Aşağıdakı misraları əzbər söylərmiş:
   
   Lomonosov gətirərkən
   sənətə hüsnü düha,
   Puşkinin nurlu xəyalı
   ora qonmuş.
   Əcəba,
   Şeirlər səltənəti
   Derjavinə göylərdən,
   Kim imiş hökm alaraq
   bir yeni hakim kəsilən.
   Səddi-Çindən Tataristanə
   qədər çar əli var,
   Lakin ol şairin aləmdə
   yanan məşəli var.
   
   Mirzə Kazım bəy, Firudin bəy Köçərli şairin əsərlərini böyük məhəbbətlə Azərbaycan dilinə tərcümə ediblər. 1880-ci ildə Moskvada Puşkinə abidə qoyulması xəbərini eşidən Azərbaycan şairi Seyid Əzim Şirvani bu münasibətlə şeir yazıb. Eləcə də Puşkinin anadan olmasının 100 illiyi Azərbaycanın böyük şəhərlərində - Bakıda, Naxçıvanda, Şamaxıda xüsusi mərasimlərlə keçirilib.
   XX əsrdə də Puşkinin yaradıcılığı Azərbaycanda geniş yayılıb. XIX əsrdə qoyulmuş tərcümə ənənəsi Abbas Səhhət, Böyükağa Qasımzadə, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Məmməd Rahim, Ənvər Əlibəyli, Ələkbər Ziyatay, Bəxtiyar Vahabzadə və başqaları tərəfindən uğurla davam etdirilib.
   Puşkinin əsərlərinin demək olar ki, əksəriyyəti Azərbaycan dilinə tərcümə edilib. Xalq şairi Səməd Vurğunun tərcüməsində oxuculara çatdırılan "Yevgeni Onegin" mənzum romanı Azərbaycan oxucusu tərəfindən maraqla qarşılanıb. Puşkinin yaradıcılığı ilə bağlı çoxlu elmi əsərlər yazılıb, tədqiqatlar aparılıb, Azərbaycanın şəhər və rayonlarında neçə-neçə məktəbə, mədəniyyət ocağına, küçəyə, kitabxanaya Puşkinin adı verilib.
   Azərbaycan xalqı dahi rus şairinin anadan olmasının 200 illiyini 2001-ci ildə təntənə ilə qeyd etdi. Bu münasibətlə orta və ali məktəblərdə müxtəlif tədbirlər, müsabiqələr, inşa yazılar, poeziya axşamları keçirildi. Ən yaddaqalan hadisə isə 2001-ci ilin payızında oldu. Oktyabrın 12-də Bakının mərkəzində Aleksandr Sergeyeviç Puşkin və Üzeyir Hacıbəyov adına küçələrin kəsişdiyi yerdəki bağçada dahi rus şairinin abidəsinin təntənəli açılış mərasimi keçirildi. Tədbirdə ümummilli liderimiz Heydər Əliyev iştirak edirdi. Abidənin müəllifi mərhum rus heykəltəraşı Yuri Orexovdur. Ümummilli liderimiz Bakı sakinlərinin böyük məhəbbətlə toplaşdığı mərasimdə məzmunlu nitq söylədi: "Hesab edirəm ki, Puşkinin heykəli burada, Bakının və bütün Azərbaycan vətəndaşlarının çox seyr etdikləri yerdə həmişə Rusiya-Azərbaycan əlaqələrinin, rus xalqı ilə Azərbaycan xalqı arasındakı əlaqənin nə qədər zəruri olduğunu və onların daim inkişaf etdirilməsinin vacibliyini yada salacaqdır, bildirəcəkdir".
   Təbii ki, rus mədəniyyətinin tanınmış simaları ilə əlaqələrin tarixi çox qədimdir. Puşkinin Qafqazda olması və burada hər bir xalq barəsində öz rəyini bildirməsi bir çox mətləblərdən xəbər verir. Qonşu Gürcüstanda da Puşkini çox sevir, onun adını müəssisəyə, ali məktəbə, teatra, prospektə veriblər. Həm Azərbaycan, həm Gürcüstan ali və orta məktəblərində Puşkin tədris edilir, oxunur, öyrənilir, sevilir.
   Bəs qonşu Ermənistanda bu sarıdan vəziyyət necədir? Hələ sovet dövründə bu respublikada Puşkinin adına küçə, müəssisə, idarə, təşkilat olmayıb. Heç orta məktəblərdə də onun yaradıcılığı öyrənilmir. Əksinə, hər bir erməninin məkrli qəlbində Puşkinə qarşı kin, ədavət və nifrət bəslənilib. Çünki böyük şair, bəşəri ideyalara xidmət edən nadir şəxsiyyət bu nadan və xəyanətkar toplumun iç üzünü açan çox məşhur, dahiyanə fikrini söyləyib: "Sən qul, sən oğru, sən ermənisən!".
   XIX əsrdən üzübəri yol gələn bu dəqiq möhür ermənilərin sifətinə elə bir ağır zərbə endirib ki, onlar bunu unuda bilmirlər. Halbuki Puşkin təkcə Rusiyanın, Qafqaz xalqlarının sevdiyi, oxuduğu, rəğbət bəslədiyi şair deyil, bəşəriyyətin böyük oğlu, dünya mədəniyyətinin mənəvi sərvətini zənginləşdirən düha sahibi olub.