“Operadan ekrana aparan yolun yolçuları” silsiləsindən

Elə şəxs adları var ki, onları eşidən kimi gözlərinin qarşısında konkret obraz canlanır, ya da həmin adı daşıyan şəxsin mütləq gözəgəlimli görkəmdə, ürəyəyatan xarakterdə olduğunu zənn edirsən.

Azərbaycan incəsənət tarixində bir neçə Sona xanım olub. Amma bu adı eşidəndə bütün adaşlarından öncə zərif vücudunu, diqqəti çəkən simasını, xanımyana ədalarını tamamlayan qulağayatımlı gur və şirin səsli bir bitkin qadın obrazı canlanır. Əməkdar artist Sona Aslanovanın obrazı.

Bəxtimiz belə gətirdi ki, bugünkü orta və gənc sənətsevər nəsli Sona xanımı vokalçıdan daha çox kinoaktrisa kimi tanıdı.

Sona xanım 1924-cü ilin payızında Bakıda, ziyalı ailəsində doğulmuşdu. Sakit təbiətli, hətta bir qədər utancaq xasiyyətli yaraşıqlı qızın gözəl səsi var idi və bu istedad ona anası Zibeydə xanımdan keçmişdi. Atası Şahnəzər kişi dövrünün tanınmış insanlarından idi, sovetləşmədən əvvəl xeyli imkanlı şəxslərdən olsa da, qızı Sona dünyaya gələndə Şahnəzərin bircə təmiz adı vardı; vardan-sərvətdən ona qalan isə köklü Bakı əhlinin dilində zərb-məsələ dönmüş bir ifadə qalmışdı: “Xoş o adamın halına ki, onun Şahnəzər kimi qonşusu var”. Hələ çox cavan yaşından qohum-qonşuya təmənnasız əl tutan, tanıdığı hər kəsin xeyir-şərində canla-başla iştirak edən, səxavət kisəsinin ağzı həmişə açıq olan Şahnəzər dövranın tərs gərdişi üzündən övladlarını gözdolusu görə bilmir. 1934-cü ildə həbs olunur və... doğmaları bir daha onu görmür. Atalı günləri 10 yaşında bitən Sonaya Şahnəzər kişinin xarakterindən səxavətli, mərhəmətli olmaq, hər kəsin uğuruna sevinmək bacarığı yadigar qalır.

Gözəl səsi Sonanı konservatoriyaya gətirib çıxarır. Təbiətdə çox nadir olan kolaratur soprano səsli, yaraşıqlı, kübar tərbiyəli bu qız tezliklə diqqəti cəlb edir. Üzeyir bəy, bolşeviklərin təbirincə, “dosyesi ləkəli” bu qızı da digər oxşar taleli tələbələr kimi öz qanadının altına alır, onları repressiya maşınının çarxları altında əzilməkdən qoruyur.

Konservatoriyanı 1952-ci ildə bitirən Sona xanım, Opera və Balet Teatrında çalışmaqla yanaşı, həm də yenicə məzun olduğu sənət ocağında opera ifaçılığı sənətindən dərs deməyə başlayır. Opera tamaşalarından “Arşın mal alan”da Gülçöhrə, “Əsli və Kərəm”də Əsli, “Koroğlu”da Nigar partiyalarının qüdrətli ifaçısı olan Sona xanım səhnəni erkən tərk etsə də, onun pedaqoji fəaliyyəti ta 1994-cü ilədək – Azərbaycandan okeanın o tayına köçənədək davam edir.

***

Çox təəssüf ki, ötən əsrin əllinci illərinin musiqili tamaşalarının, o cümlədən də opera tamaşalarının kinolentləri yoxdur. O üzdən də biz bu gün Sona Aslanovanın səhnədə necə bir Gülçöhrə, Əsli olduğu barədə təəssürat paylaşa bilmirik. Nə yaxşı ki, 1954-cü ildə çəkilmiş, ilk rəngli sənədli-bədii film, həm də ilk film-konsert kimi Azərbaycan kino tarixində yer almış “Doğma xalqımıza” filmi var. Hüseyn Seyidzadə və Yan Fridin quruluş verdiyi, ssenarisini Həsən Seyidbəylinin yazdığı bu filmdə o dövr üçün Azərbaycan klassik musiqisinin şedevrlərindən parçalar yer alıb. Film “Koroğlu” operasının final səhnəsi – Koroğlunun edama gedən Nigarı və digər silahdaşlarını xilas etdiyi səhnə ilə bitir. Koroğlu rolunda – əvəzsiz Bülbül, Nigar rolunda isə gənc və gözəl Sona Aslanova çəkilib. Gənc vokalçı cəmi iki epizodda görünür – Həsən xanın sarayında ölümünə fərman verilən zaman, bir də edam məqamında qurtulduğu səhnədə. Gözəl və gur səs öz yerində, Sona Aslanova bu səhnələrdə bir çox dramatik aktyorların kamera önündə bacarmadığı bir məharət nümayiş etdirir: gözləri, üz cizgiləri ilə xalq qəhrəmanı Koroğluya bəslədiyi sevgini, ölümdən qorxmayacaq cəsarətini bir neçə kadra səxavətlə xərcləyir.

***

Yəqin elə opera səhnəsinin Nigarını kamera önündə də böyük bacarıqla çatdırdığı üçündür ki, “Doğma xalqımıza”dan sonra Sona Aslanova kinorejissorların diqqətini cəlb edir. 1955-ci ildə ekrana çıxan, nəinki müsbət sovet kəndlisi obrazları ilə, hətta sosializm realizmi çərçivəsinə sığmayan antipod qəhrəmanları ilə də çox sevilən “Görüş” filmində Sona Aslanova da çəkilir. Pambıqçı qız Firəngiz rolunda. Manqa başçısı Bilqeysin işləməyən, kənd avarası, ərköyün qardaşı Kamilə aşiq olmuş, öz məhəbbətini zərrəcə gizləməyən, Kamilin zəhləsini tökəcək qədər ona mehriban olmağa çalışan Firəngiz ilk baxışda adama qəribə təsir bağışlayır. Axı, oğlan arxasınca düşən qız, özü də avaraya aşiq zirək kənd qızı obrazı XXI əsrdə də normal personaj sayıla bilmir. Təəssüf ki, bu gün o illərin kino tənqidinin Tofiq Tağızadənin bu filmi, filmin qəhrəmanları, o cümlədən də, sovet qadınına “layiq olmayan” kişiləri sevən Şövkət (Barat Şəkinskaya), Firəngiz kimi obrazlar barədə fikirləri ilə tanış deyilik. Bununla belə, Firəngiz obrazının həm ssenari, həm rejissor yozumu, başlıcası, ifaçı tərəfindən təqdimatı elə mükəmməl verilib ki, tamaşaçı Firəngizi “yüngül qız” saymır, onun davranışına Füzulinin “Məhəbbət bir bəla şeydir, giriftar olmayan bilməz” misrası ilə haqq qazandırır. Firəngiz isə finalda Kamilə bəslədiyi məhəbbəti altruist hisslərdə qoruyaraq, ondan küsən Lalanı danlamaqla sevgililəri barışdırır.

***

Təəssüf ki, “Görüş” filminin Firəngizi Sona Aslanovanın kinoaktrisa karyerasında ən irihəcmli rol oldu. Sonralar onlarla filmdə xırda, epizodik rollar oynadı. Sənət aləmində çoxdan bayağılaşmış bir fikir Sona Aslanovanın kino yaradıcılığı üçün tam yerinə düşür: rolun böyüyü-kiçiyi yoxdur, aktyorun böyüyü-kiçiyi var.

1960-cı illərdə bir-birinin ardınca Azərbaycan cəmiyyətində böyük əks-səda doğurmuş iki film ekrana çıxdı. “Bizim küçə”, bir də “Telefonçu qız”. Əlisəttar Atakişiyevin 1961-ci ildə çəkdiyi “Bizim küçə” ilə Həsən Seyidbəylinin 1962-ci ildə çəkdiyi “Telefonçu qız” filmlərinin əsas oxşar cəhəti uşaqlıqdan çətinliklərlə üzləşən baş qəhrəmanlar – Sara və Mehriban həyatın onlara yaşatdığı məşəqqətlərə baxmayaraq, ayaq üstə dayanmağı və həyatda öz yolunu tapmağa nail olurlar. Sona Aslanova bu filmlərdə bir-birindən yerlə göy qədər fərqli qadın obrazlarını yaradıb. “Bizim küçə”dəki Aşxen peşəsi insanlara şəfa vermək olan həkim əri Bəhramdan (Ağadadaş Qurbanov) qat-qat şəfqətli, tanımadığı adamların halına yanacaq qədər mərhəmətlidir.

Sona xanım obrazının bu cəhətlərini televizorda müharibə xronikasına baxarkən də, mənzili paylaşdığı qonşu Bəyim xalanın (Ətayə Əliyeva) əhvalı qarışanda da, baldızı qızı Asyaya (Səfurə İbrahimova) münasibətində də qabarıq göstərə bilir.

“Telefonçu qız” filmində Sona xanımın çəkildiyi və cəmi bir epizodda görünən rolun heç konkret adı da yoxdur. Filmin annotasiyasında adı Mehribanın analığı kimi göstərilir.

Epizodun əvvəlində biz onu arxadan görürük. Dərsdən gələn Mehriban evdə tanımadığı qadını görür. Atası ona “tanış ol, sənin anandır, daha bu evdə tək qalmayacaqsan” deyəndə qız atasına sığınır. Analığın dodaqlarından üzünə yayılmayan süni təbəssüm qadının bu evə ana yox, gəlin gəldiyinə işarə vurur. Bunun ardınca isə biz analıq ilə qızı kişi işdən gələndə görürük. Qadın güzgü qarşısında özünə tumar verir. Mehriban (Raisa Nedaşkovskaya) da onunla bir otaqdadır, dərs hazırlayır. Kadrdakı soyuqluq bir dam altda yaşamalarına baxmayaraq, onların bir-birinə dözdüyünü göstərir. Körpəliyindən tündməzac atası ilə az qala köçəri həyat yaşayan, ana qayğısı görməyən, rəfiqəsiz böyüyən yeniyetmə Mehribanın soyuqqanlılığı, adamayovuşmazlığı anlaşılandı. Bəs analıq necə? O da bütün bunları gözəl anlayır. Sadəcə... Mehribanın atası (Gündüz Abbasov) işdən gəlir, əvvəlcə qızının saçını tumarlayır, onu gəzməyə yolladıqdan sonra arvadına yaxınlaşır. Həyat yoldaşının nəvazişini belə incik qəbul edən analıq qısqanclığını gizlətmir: “Həmişə əvvəl onunla görüşürsən. Onu məndən çox istəyirsən...”. Aldığı cavab – “Bu nə sözdür? O ki uşaqdır. Ana olanda bunu başa düşərsən” – qadını sakitləşdirsə də, o, ərinin sevgisini yad qadından olan bir qızla paylaşmaq niyyətində deyil. Növbəti epizodda çarpayıda əllərini oynadan 7-8 aylıq körpəni iri planda görürük.

Ata-ana Mehribanın dərs hazırladığı küncü “zəbt etmiş” balacanı fərəhlə süzürlər. İçəri daxil olan Mehriban bu ailə idilliyasında özünü görmür. Kamera iki dəfə analığı iri planda göstərir. Sona Aslanovanın yaratdığı yeni tip – soyuqqanlı, anasız uşağa ana olmaq hissindən qat-qat uzaq qadının üzündəki süni təbəssüm də daha yoxdur. Aktrisa gözləri ilə balasının böyük bacılığına bu sözləri deyir: “Sən burada artıqsan”.

***

Sona Aslanovanın belə adsız epizodik rolları sonralar da az olmadı. Qonşu qadın (“O qızı tapın”), Çinarənin anası (“Anlamaq istəyirəm”)... Və daha neçə filmdə. Yaşı artdıqca Sona Aslanovanı hardasa bir-birinə bənzəyən rollara çəkirdilər. Əslində, bu bənzəyişdə pis heç nə yox idi. Sona xanımın oynadığı rollar yalnız xanım-xatınlığı, ailəsinin sütunu olan sanballı qadın kimi bir-birinə bənzəyirdi. Həmin rollardan birini də Sona xanım kinorejissor Oqtay Mirqasımovun “Anlamaq istəyirəm” filmində yaradıb.

Professor Çingiz müəllimin həyat yoldaşı, Çinarənin anası. Sona xanım yenə bir neçə epizodda görünür. Yeganə qızı Çinarənin taleyindən ötrü bir ana kimi narahatlıq keçirən ananı həyat yoldaşı Çingizlə (Həsən Məmmədov) nahar süfrəsi ətrafında görürük. Çingizin kafedradakı hərc-mərcliyindən, elm sahəsindəki münaqişələrindən çox uzaq olan həyat yoldaşı mehriban qadın, bütün ömrünü ailəsinə həsr etmiş, evdəki mühiti qoruyub saxlayan bir xanımdır. Ondan ötrü ərinin təmiz, səliqəli geyinməsi, hər gün dadlı ev xörəyi yeməsi, nəhayət, Çinarənin yaxşı bir oğlanla ailə qurması hər şeydən vacibdir. Sona xanımın qəhrəmanı əsilzadə ailədən çıxmış xanım kimi kübarlığını qoruyaraq bütün bu qayğıları çəkir. O, qızı ilə onun tələbə yoldaşı Rüstəmin arasında yaranmış sevgiyə razıdır. Rüstəmin sadə ailənin övladı olması onu qətiyyən narahat etmir.

Əksinə, Rüstəmin elçilərini gözlədiyi məqamda Əhmədin elçilərini qəbul edən ananın narahatlığı artır, qızı ilə ciddi söhbətdən sonra rahatlanmasa da, övladının seçimini qəbul edir.

Xalq artisti Oqtay Mirqasımov ilə söhbətimizdə bir daha “Anlamaq istəyirəm” filminin çəkildiyi günlərə qayıdırıq. Oqtay müəllim bu filmdə niyə məhz Sona xanımı çəkməyə qərar verdiyini xatırlayır:

– Sona xanımın həyatdakı davranışında, danışığında böyük alicənablıq var idi. Əsl kübar xanım idi. Mən də Çingiz müəllimin həyat yoldaşını məhz bu cür təsəvvür edirdim. Sona xanım daxilindəki kübarlığı, xanımlığı öz roluna gətirdi və istər özləri üçün açdığı süfrənin ətrafında, istərsə də vacib qonaqları – gələcək qudaları ilə ilk görüşdə açdığı ziyafət süfrəsinin ətrafında çox təbii görünür, əsl kübar ev xanımını yaradırdı.

Oqtay müəllim bu sözləri dedikdən sonra bir az susur və sözünə davam edir.

– Baxın, bu gün bizim filmlərdə, seriallarda belə simalara ehtiyac var, Sona xanım kimi kübar davranışlı aktyorlara, aktrisalara ehtiyac var...

***

Sona Aslanova təkcə ara-sıra filmlərə çəkilən aktrisa, Azərbaycan bəstəkarlarının operalarından ariyaları, romansları, xalq mahnılarını ifa edən vokalçı, gözəl pedaqoq deyildi. Həm də bir evin xanımı, iki oğul anası idi. Həyat yoldaşı, ixtisasca memar olan Kamal müəllimlə uzunillik xoşbəxt evliliyi var idi. Övladları Rüfət və Cahangiri də çox sevirdi. Elə içindəki sənət sevgisini üstələyən övlad məhəbbəti onu və Kamal bəyi ömrün ahıl çağında okeanın o tərəfinə – övladlarının daimi yaşayış seçdiyi Birləşmiş Ştatlara apardı. 1994-cü ildən 2011-ci ilədək, yəni ömrünün sonunadək Los-Anceles şəhərində yaşayan Sona xanım ta iflic olanadək işsiz qalmadı. Bakıda əxz etdiyi biliklər, özünün təkmilləşdirdiyi tremor sapıntılarını (adətən müğənni və vokalçıların üzləşdiyi səsin titrəyərək ritmdən çıxması xəstəliyi) nizamlamaq metodu ilə ehtiyacı olanların köməyinə gəldi. Tremordan əziyyət çəkən müğənnilərin səsini tibbi müdaxilə olmadan nizamladı.

***

...Kimsə taleyinin necə olacağını, ömrünü necə və harada başa vuracağını bilmir. Amma bir məqam dəqiqdir ki, insanı özündən sonra onun əməllərinə görə xatırlayırlar. Adi Allah bəndələrinə baxanda sənət adamlarının bəxti bir qədər çox gətirib. Biz onları yadigar ifalarının, yaratdıqları əsərlərin, oynadıqları rolların təəssüratı ilə xatırlayırıq. Eynilə Sona Aslanovanı xatırladığımız kimi...

Gülcahan MİRMƏMMƏD