Mirzə Ələkbər Sabir – 160 

“Ömür vəfa etsəydi, sümüklərimi də xalqımın yolunda qoyardım...”

Bu il anadan olmasının 160 illiyini qeyd etdiyimiz Mirzə Ələkbər Sabir yubileydən-yubileyə, təvəllüd və vəfat günlərində xatırlanacaq şəxsiyyətlərdən deyil! Xalqın şairi əbədiyaşar əsərləri ilə hər halımızda, hər məqamda bizimlədir! “Mənalar aləmi”ndə əbədi diri şairin “səs”ini batıra, söz-fikir karvanını dayandıra biləcək bir qüvvə yoxdur! 

Əgər bu gün də “Oxutmuram, əl çəkin!”, “Öylə zəhləm gedir, Allah da bilir millətdən”, “Mən gözləmərəm buğda çıxar, ver bəbəyindən”... deyənlərimiz, ana dilimizdə danışmağa “ərinən”lərimiz varsa, Sabiri unutmaq olarmı?!

Mirzə Ələkbər Sabir (1862-1911) şairlər yurdu Şamaxıda dünyaya göz açmışdı. Seyid Əzim Şirvani kimi söz ustadı və maarif xadimi onun müəllimi, piri olmuşdu. İlk qələm təcrübələrini də elə müəlliminin yanında ortaya çıxarmış, ustadının tapşırıq-tövsiyəsilə fars dilindən tərcümələr etməyə, imza, təxəllüs kimi Sabir olmağa başlamışdı. Bu başlanğıc ədəbi-ictimai mühitdə çox başları ağrıdacaq, xalqının başağrılarına məlhəm olacaqdı...

Bəs təbi aşıb-daşan şair nədən və necə yazmalı idi? Sabir satirayla “silahlanmamışdan” əvvəl, cəmiyyətin köklü problemlərindən tam xəbərdar olmamışdan “Hansı bir müşküldür ki, səbr ilə asan olmasın” düşüncəsində ola, “qəmi-hicranə dözə” bilərdi. Lakin millətinin işıqlı, etibarlı gələcəyi məsələsində səbir və dözümə yer yox idi. Xalqın yaraları üçün qəzəliyyat məlhəm ola bilməzdi. Nişangahı mövhumata döndərməyin, yatmışları, əfsanə və rəvayətlərə qapılmışları silkələyib oyatmağın vaxtı çoxdan çatmışdı.

Bir sıra ədəbiyyatşünaslar və şairin müasirləri Mirzə Ələkbər Tahirzadənin “Sabir” olmasında “Molla Nəsrəddin” dərgisinin xüsusi rol oynadığını söyləyiblər. Görkəmli yazıçı-dramaturq, şairin yaxın dostlarından Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev bu barədə yazırdı: “Sabirin təbinə, qafiyəpərdazlığına, bədahətən şeir söyləməsinə heç bir söz olmazdı. Sabir, həqiqətən, şeirdə böyük məharət yetirmiş bir şair idi. Sabir “Molla Nəsrəddin”dən çox qabaq şeirlər yazardı. Nəhayət, Sabiri “Sabir” edən “Molla Nəsrəddin” oldu. Təb Sabirin idi, qafiyəpərdazlıq Sabirin idi, istedadi-şeriyyə Sabirin idi, fəqət mövzu verən “Molla Nəsrəddin” və Mirzə Cəlil idi”.

Həqiqətən də, Mirzə Cəlil və “Molla Nəsrəddin” Sabirə tənqidi realizmin, satira yolunun qapısını açmışdı. Əgər şairin yolu mətbuatdan, xüsusilə bu dərgidən düşməsəydi, bəlkə də qəzəlxan, mərsiyəxanlıqdan çox da uzağa gedə bilməyəcəkdi. Bu gedişlə Sabir fövqəladə təbi ilə mərsiyə ustaları Əbülhəsən Raci, Qumri Dərbəndi, Molla Hüseyn Dəxil və başqalarının sırasında yer alacaq, ildə vur-tut 40 gün yada salınacaqdı. Bir halda ki, cəmiyyəti zülmətdə saxlayan minillik problemlər artıq səhnədən insanların birbaşa üzünə deyilirdisə, bülbülün əfğanı, gözəlin naz-qəmzəsi kimi bərbəzək, mürgülədici poetik həblər effektiv ola bilməzdi. Xalqın dərdlərinə əlac etmək yolunu tutan Sabir yaradıcılıq yönünü dəyişdirməliydi. Amma etiraf etməliyik ki, şairin növhələri də bədii vüsətinə görə müəllifin poetika kəhkəşanının miqyası haqqında dolğun təsəvvür yaratmaq baxımından diqqətəlayiq nümunələrdir. Yəni o, hansı vəzndə, hansı janrda yazmasından asılı olmayaraq, özünəməxsusdur, Sabiranədir!

Haşiyə. Mərhum şair-qəzəlxan, tədqiqatçı Ələmdar Mahir (1950-2014) Sabirlə bağlı danışdığı bir əhvalatda bildirirdi ki, İmam Hüseynin vaxtsız vəfat edən oğlu Əli Əkbərə qəlbən bağlı olan bir nəfər Sabirlə şərik qarpız xırı (bostan) əkir. Bol məhsul yetişir. Sabir şərikinə deyir ki, Əli Əkbər haqqında bir mərsiyə yazsam, bu məhsulu mənimlə necə bölərsən? Kişi bildirir ki, üç hissəsi sənin, bir hissəsi mənim. İki gündən sonra Sabir “Baxdı çün Əkbərinin nizədə Leyla üzünə...” misrası ilə başlayan məşhur mərsiyəni yazıb gətirir. Ortağı deyir ki, mən ədəbiyyatçı deyiləm axı, bilmirəm bu mərsiyə xırın üç hissəsinə dəyər, yoxsa dəyməz. Razılaşıb şeiri Seyid Əzim Şirvaniyə göndərirlər. Bir neçə gündən sonra Seyid Əzimdən cavab gəlir. Bəlli olur ki, şair Sabirə bir ağ vərəq və lələk göndərib. Bunu görən şəriklər fikrə gedirlər. Şair deyir ki, Seyid Əzim boş vərəq və lələklə bundan sonra bir daha növhə yazmayacağını, bu işi mənim ixtiyarıma buraxdığını bildirir...

***

Sabirin 1903-cü ildə “Şərqi-Rus” qəzeti vasitəsilə böyük mətbuata gəlişi, sonra “Həyat” qəzetində və nəhayət, “Molla Nəsrəddin”də çıxış etməsi onun yaradıcılıq istiqamətini köklü şəkildə dəyişməsi ilə nəticələndi. “Həyat” qəzetinin 1906-cı il 10 fevral sayında “M.Möhtəmil” imzası ilə dərc olunan “Bir məclisdə on iki kişinin söhbəti” satirası şairin yeni yaradıcılıq istiqamətinin məramnaməsi, “Hophopnamə”-“Sabirnamə”sinin proloqu idi. “Sabir öz xalqını təhqir edib” (?!) düşüncəsində olanların (təəssüf ki, bunların arasında elm-savad sahibləri də var) yaddaşını təzələmək üçün sözügedən şeiri ixtisar etmədən veririk: 

Vəkil

Həqsizə həqli deyib, bir çox günaha batmışam.

Həkim

Dərdi təşxis etməyib, qövm-əqrəba ağlatmışam.

Tacir

Mən həlal ilə həramı bir-birinə qatmışam.

Rövzəxan

Ümmətin pulun alıb, mən gözlərin islatmışam.

Dərviş

Nerdə bulsam soq açıb, min-min yalan söz satmışam.

Sofi

Ruzü-şəb həq-həq deyib, mən hər kəsi oynatmışam.

Molla

Gündə bir fitva verib, məxluqu çox aldatmışam.

Elm

Qəti-ümmid etmişəm, yeksər bu qövmi atmışam.

Cəhl

Ortada kef eyləyib, mən həm məramə çatmışam.

Şair

Bülbülə, eşqə, gülə dair yalan fırlatmışam.

Əvam

Anlamam hərgiz, cəhalət bəstərində yatmışam.

Qəzetçi

Mən cəridəm dolmaq üçün mətləbi uzatmışam.

***

Bəli, Sabir xalqın bədxahlarına qarşı çox amansız idi. Onun yaradıcılığının bütöv mənzərəsini göz önünə gətirəndə şairin bu mövqeyindən heç bir halda geri çəkilmədiyinə şahid oluruq. Yalançı mollaların onun qətlinə fərman verdiklərini (Balaxanı məktəbində ona atəş açılmışdı və şair təsadüfən sağ qalmışdı) bilsə də, xalqın malına göz dikən acgöz məmurların hədəfinə çevrilsə də, haqqın, haqlının yanında olduğu üçün zərrəcə bədgüman deyildi. Ümumiyyətlə, şair cəmiyyətin dərdlərinə təhsildən, özünüdərkdən savayı çarə olacaq ikinci bir vasitə görmürdü. Onun məktəblə, elmlə bağlı çağırışları mürgülü kütlənin daha dərin yuxuya dalmasını arzulayan millət qənimlərinin yuxusuna haram qatırdı. Sabir cənub küləyinin gətirdiyi, din pərdəsinə bürünmüş, Kərbəla hadisələri fonunda sadə camaatın duyğularını əsir alan xurafatın, “kim daha çox göz yaşı tökdürə bilər” deyə yarışa girənlərin qarşısında mətin dayanmışdı. Din işbazlarının əməllərinə qarşı həmişə küləkdən ayıq olan şair dayanmadan satira mərmiləri saçırdı.

Saf niyyətli ədibə qarşı hücumların intensiv xarakter aldığı bir dönəmdə şair şirvanlıların timsalında bütöv Azərbaycan xalqına müraciət olaraq “Əşhədü billahi-əliyyül-əzim” adlı şeirini qələmə almışdı. Müəllif burada özünün “sahibi-iman”, “köhnə müsəlman”, “haqsevən insan”, nəhayət, “qaili-Quran” olduğunu qaragüruhçuların diqqətinə çatdırırdı. Əslində, Sabir bu şeirlə mübarizəsinin əsas hədəfini bir daha bəyan edirdi.

Sabir maarif təşnəsiydi. Elmdən, təhsildən qorxanlar, qız uşaqları ilə “məktəb” kəlməsini bir arada təsəvvürə belə gətirmək istəməyənlər şairin qrotesk qəlpələrinə mütləq tuş gəlməliydi. Biçarə Vətənin qaranlığa məhkum övladlarının yolunu aydınlatmağı, “saqqalı uşaq”ların, “həzrət Abbasa” namə göndərənlərin, “kafirlərin” düzəltdiyi qatara minməyi haram bilənlərin, daha kimlərin, kimlərin şüurunu bürümüş qatı qara dumanı dağıtmalıydı. Şair “Ey fələk, zülmün əyandır” sözləri ilə başlayan məşhur bəhri-təvilində (ərəbcədən tərcümədə “sonsuz dərya” mənasındadır, bir növ əruz vəznində olan sərbəst şeir) yazırdı: “...qız balalar məktəbə hazır olalar, elmdə mahir olalar, fəzldə bahir olalar, başdan-ayağə geyələr don, gedələr məktəbə on-on, dutalar şiveyi-bidət, bilələr cümlə kitabət...”. Bu fikirlər maarifpərvər şairin arzuladığı, can atdığı, uğrunda yorulub usanmadan mübarizə apardığı mənzərə idi. Müəllif bu bəhri-təvildə guya qızlar elmə, biliyə yiyələndikdən sonra ismət və iffətlərinin itib-batacağını bəhanə edənləri hədəfə alırdı...

***

Sabirin gözəl poetik zövqü və dərin ədəbiyyat bilgisi olub. Əsərlərinin dil-üslub xüsusiyyətləri, toxunduğu mövzulara uyğun xalq yaradıcılığı nümunələrindən, eləcə də müsəlman Şərqi folklorunun obraz və hadisələrindən sənətkarlıqla istifadəsi onun mütaliə zənginliyindən xəbər verir.

Ədəbiyyatşünas, şair Salman Mümtaza verdiyi müsahibəsində biz Sabirin divan ədəbiyyatı, əruz şeiri haqqında əsl ədəbiyyat bilicisi məntiqinə şahid oluruq. O, hələ də əruz vəzninə müraciət etməsini belə əsaslandırırdı: “Məncə, yeni fikirləri və yeni mövzuları mütləq əski formada və əruz bəhrlərində vermək və yazmaq lazım, həm də vacibdir. Bunları birdən-birə dəyişib oxucunu ədəbiyyatdan yadırğatmaq və soyutmaq olmaz. İri-iri toplar ilə hücuma keçən düşmənin qabağına sədəf dəstəkli və qızıl suyu ilə yazılı gümüşü xəncəl ilə çıxmaq ağılsızlıqdır. Əruz bizim deyildir. Bunu hamı bilir. Lakin 13 əsrdir ədəbiyyatımızı mühasirəyə almışdır. Bu mühasirə də böyük-böyük ustadların planı, nəqşəsi və əlləri ilə olmuşdur. Bu mühasirəni yarıb ədəbiyyatımızı xilas etmək yenə yuxarıdakı ustadlar kimi böyük ustadların əlləri ilə mümkün olacaqdır”.

Şairin həqiqi şeir haqqında fikirləri də maraqlıdır: “Şeir odur ki, mövzusu həyatdan götürülüb, özü də açıq və aydın yazılsın, həm də xalqın ruhuna uyğun yazılsın. Beş gün, üç gün ömür eyləyib yaşayan şeirlərə şeir deyilməz. Xalqın oxumadığı, əzbərləmədiyi şeir, şeir deyildir. Çünki onların əsası və bünövrəsi yoxdur, onlar hübab (yağış yağanda su üzünə çıxan qabarcıq, köpük) gəmisi kimi tez çıxıb, tez də batırlar. Elin ruhundan, ürəyindən qopmayan şeirlər xalqın ruhunda heç bir zaman həyəcan əmələ gətirə bilməz”.

Bu yerdə qeyd edək ki, Sabir qəzəl, növhə və satiralarında ərəb-fars tərkiblərindən gen-bol istifadə edib. Ancaq müəllifin, xüsusilə, satirik şeirlərində tənqid hədəfinin aydınlığı, poetik dilin bənzərsizliyi, ən əsası isə, şairə olan böyük ümumxalq sevgisi bu izafətlərin çətinliyini aradan qaldırır, bədii nümunələr rahatlıqla qəlblərə yol tapır. İllər öncə Məhəmməd Füzulinin “Eşqdən canımda bir pünhan mərəz var, ey həkim” mətləli qəzəli ilə Sabirin “İstəsən könlüm kimi zülfün pərişan olmasın” misrası ilə başlayan qəzəlinin müqayisəli linqvistik təhlilini aparmışdıq. Məlum olmuşdu ki, aralarında üç əsrdən çox zaman fərqi olsa da, Sabirin qəzəlində ərəb, fars qaynaqlı sözlərin sayı sələfininkindən daha çoxdur...

Ancaq, gəlin, şairin uşaqlar üçün qələmə aldığı, hər birimizin yaddaşına əbədi yazılan şeirlərinə diqqət yetirək. Dağ döşündən axan ayna gözlü bulaqların suyu kimi dumduru, aydın. Bu şeirləri müəllifin Vətən və xalq sevgisinin parlaq təzahürü hesab edirik. Vətənin fidan balalarını sevməyən necə xalq sevgisindən danışa bilər! Bu bədii nümunələri ancaq ana laylası ilə müqayisə etmək olar. Sabirin uşaq şeirləri ana təmənnasızlığı kimi dəyərlidir, əzizdir.

Gəl, gəl, a yaz günləri!
İlin əziz günləri!
Dağda ərit qarları,
Bağda ərit qarları...

***

...Sən nə yamansan, a buz!
Adam yıxansan, a buz!
Az qalıb ömrün sənin,
Yaz gələr, artar qəmin:
Əriyib suya dönərsən,
Axıb çaya gedərsən.

Təəssüf ki, bu qədər təbli, yurdsevər, fədakar şairin ömrü yaz qarı kimi oldu – 49 il. Onun da 30 ilə yaxını qaranlıq dünyalara işıq vermək üçün mübarizə ilə dolu. Ustad Füzuli demişkən, “dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi...”. Sanki olacaqları öncədən görüb yazmışdı:

Sabira, qərq edər axır səni bu seyli-bəla.
Olma qafil belə kim, dideyi-giryanın var.

Yəni bəla seli axırda səni qərq eləsə də, narahat olma. Çünki dalınca neçə-neçə ağlar göz qoyub gedirsən...

Biz Sabiri də Vətən fədailərimizdən hesab edirik. Teatr tənqidçisi, ədəbiyyatşünas Hacı İbrahim Qasımov ömrünün son günlərini yaşayan şairə baş çəkəndə Sabir demişdi: “Mən vücudumda olan ətimi xalqımın yolunda çürütdüm. Əgər ömür vəfa etsəydi, sümüklərimi də xalqımın yolunda qoyardım...”.

Xalq şairinin əziz ruhuna sonsuz ehtiramla

Fariz Yunisli