Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə adını qızıl hərflərlə yazan dünya şöhrətli siyasətçi, Ümummilli lider Heydər Əliyev dövlət quruculuğu prosesində, xüsusən də gənc nəslin yetişdirilməsində müəllimləri özünün “əsl silahdaşları” kimi dəyərləndirirdi. Ulu öndər Azərbaycan Müəllimlərinin XI qurultayındakı (1998) nitqində demişdir: “Doğrudur, siz məni də müəllim hesab edirsiniz. Burada müəyyən əsas var. Siz mənim təhsilimə əsaslanaraq bunu deyirsiniz... Mən 1939-cu ildə Naxçıvanda Pedaqoji Texnikumu bitirmişəm. Naxçıvan Pedaqoji Texnikumu məhz həmin dövrdə müəllim çatışmazlığına, ibtidai siniflərə, hətta orta məktəblərin 7-8-ci siniflərinə qədər dərs demək üçün müəllim olmadığına görə müəllim kadrları hazırlayırdı. Mən isə orta məktəbin 8-ci sinfini bitirdikdən sonra Pedaqoji Texnikuma daxil oldum. Məqsədim də o idi ki, müəllim olmaq, müəllim işləmək və ailəmə kömək etmək istəyirdim... Pedaqoji Texnikumun sonuncu kursunda bizə pedaqoji təcrübə dərsi verirdilər. Biz həftədə 2-3 dəfə gedib məktəblərin 2-ci, 3-cü, 4-cü siniflərində dərs deyirdik. Ona görə də mənim o vaxtdan dərs vermək təcrübəm olubdur...”.

Heydər Əliyevin dərsləri dövlət qurmaq, dövləti qoruyub saxlamaq, siyasi uzaqgörənliklə hərbi-siyasi çevrilişlərin qarşısını almaq, müstəqilliyi qorumaq, dövlət və vətəndaş birliyi yaratmaq, dövlət idarəçiliyi idi. Onun nəzəri görüşlərində təhsil, məktəb və müəllim, xüsusilə orta məktəb müəllimləri haqqında söylədiyi dəyərli fikirlər bütün zamanlar üçün aktuallıq kəsb edir: “İnsan təhsilinin əsasını orta məktəbdə alır... Əgər onun fundamental, köklü orta təhsili varsa, o, cəmiyyətdə özünə yer tapacaq, çalışacaq, cəmiyyətimizin şüurlu üzvü olacaqdır”.  Həqiqətən də, fundamental təhsilin əsası, özülü orta təhsil məktəblərində qoyulur. Bu səbəbdən orta məktəblərdə dərs deyən müəllimlər hər zaman hörmət və etiramla xatırlanır.

Yazımızda Ümummilli liderin hər zaman hörmət və məhəbbətlə yad etdiyi orta məktəb müəllimlərindən biri, dahi şair-dramaturq Hüseyn Cavidin böyük qardaşı Şeyx Məhəmməd Rasizadədən (1878-1939) bəhs etmək istəyirik. Naxçıvanda orta məktəbdə oxuduğu illəri, müəllimlərini həmişə hörmət və ehtiramla xatırlayan Heydər Əliyev 2 sentyabr 1996-cı ildə Bakının Nərimanov rayonunda yeni orta ümumtəhsil məktəbinin açılış mərasimindəki nitqində demişdir: “Mən həmişə Naxçıvanda təhsil aldığım illəri xatırlayıram. Bu illər mənim yaddaşımdan heç vaxt silinməyəcək. Müəllimlərimin hamısı yadımdadır. Hansı binada, hansı sinif otağında dərs keçməyimizi, hansı parta arxasında oturduğumu da yaxşı xatırlayıram. Mən burada mükəmməl təhsil almışam, özü də elə həvəs və aludəçiliklə oxumuşam ki, sonralar digər ali təhsil müəssisələrində oxumağım mənim üçün çətin olmayıb. Əksinə, burada olduğu kimi, tələbələr arasında da seçilmişəm... İndiyə qədər həyatımda keçdiyim yol mənim biliyim, elmim – hamısı məhz orta məktəbdə aldığım təhsillə bağlıdır, müəllimlərin mənə verdiyi biliklərlə bağlıdır, müəllimlərin mənə və o illərdə oxuyan mənim kimi gənclərə göstərdikləri qayğıkeşliklə bağlıdır, eyni zamanda mənim kimi bizim də, xüsusən mənim müəllimə böyük hörmətimlə, ehtiramımla bağlıdır. Mən indi də – on illər keçib üstündən – müəllimlərimi heç vaxt unutmamışam və ömrümün son dəqiqəsinə qədər unutmayacağam. Mənim üçün müəllim adı həmişə ən ülvi, ən şərəfli bir məfhum olubdur. Mən bu gün müəllim qarşısında baş əyirəm, müəllimə hörmət və ehtiramımı bildirir, Azərbaycan müəllimlərinə bundan sonra da öz işlərində uğurlar arzulayır, cansağlığı və səadət diləyirəm”.

12 oktyabr 1999-cu ildə Naxçıvan MR-in təşkil olunmasının 75 illiyinə həsr edilmiş təntənəli yubiley iclasındakı nitqində Nахçıvаnda dərs aldığı müəllimlə­rini xatırlayan Heydər Əliyev deyirdi: “О dövrdə aldığım təhsil gələcək həyatımın bütün mərhələlərin­də mənə yardım edibdir... Nахçıvаn məktəbində müəl­limlə­rimin mənə verdiyi dərslər, о cümlədən bаşqаlаrı ilə bərabər аnа dili, ədəbiyyat dərsləri mənim bugünkü dilimin əsasını təşkil edir. Оnа görə mən öz müəllimlərimi həmişə хаtırlаyırаm...”.

Ümumiyyətlə, müəllimlər hər bir insanın həyatında silinməz izlər buraxır. Heydər Əliyevin etiramla xatırladığı “yadda qalan”, “əziz adamlar”dan, dəyərli müəllimlərindən biri də orta məktəbdə ona dərs deyən, 1906-cı ildən ömrünü müqəddəs müəllimlik peşəsinə həsr edən maarifpərvər Şeyx Məhəmməd Rasizadədir.

Naxçıvan mühitinin mötəbər şəxsiyyətlərindən olan “Çətin şəraitdə ədəbiyyatın, mədəniyyətin, savadın yüksəlişinə xidmət edən Şeyx Məhəmməd Rasizadənin Naxçıvanda maarifin və pedaqoji kadrların ilk dəstəsinin hazırlanmasında xidmətləri əvəzsizdir. Bütün tələbələrinə ürəkdən bağlanan, onlara elmin yollarında məşəl olan, insanları maarifə, mədəniyyətə, elmə, təhsilə səsləyən, elmli, “ciddi”, “ötkəm”, ciddi olduğu qədər də tələbələrinə qarşı diqqətli olan bu mötəbər insan dərs dediyi insanların, başda Ümummilli lider Heydər Əliyev olmaqla, akademiklər Yusuf Məmmədəliyev, Məmmədcəfər Cəfərov, Həsən Əliyev və Abbas Zamanov, Lətif Hüseynzadənin yaddaşında əbədilik qazanıb. Şeyxin "uşaq ikən dördüncü-beşinci siniflərdə müəllimi olan tələbələrindən dünya şöhrətli siyasi lider Heydər Əliyev müəllimliyin və müəllimin cəmiyyətdəki yerini yüksək dəyərləndirmişdir. Vaxtilə dərs dediyi dünya şöhrətli siyasətçinin uzun illər sonra müəllimi Şeyx Məhəmməd Rasizadə haqqında dediyi sözlər Şeyxin "həqiqi müəllimliyi" və cəmiyyət üçün necə dəyərli olduğunun təsdiqi kimi çox əhəmiyyətlidir: "O, mən uşaq ikən dördüncü-beşinci siniflərdə müəllimim olub. Xatirimdədir, çox ciddi müəllim idi. Bizi yaman sıxışdırardı. Amma dili də çox yaxşı öyrədirdi".

Şeyx Məhəmmədin pedaqoji fəaliyyəti XX əsrin mürəkkəb və ziddiyyətli dövrünü əhatə edir. 1920-ci illərin bütün cəmiyyəti ağuşuna aldığı ziddiyyətli və mürəkkəb inkişaf prosesləri, təhsil ocağına da təsirsiz qalmamış, inqilabdan sonrakı illərdə bütün sahələrdə olduğu kimi, təhsil və maarif sistemində də  keçmişlə əlaqəni kəsmək, təhsili “yenidən və bolşevikcəsinə” qurmaq məqsədilə ciddi iş aparılmağa başlamış, “keçmişlə qarşılıqlı əlaqəni pozmaq, ona hakimlik etmək, onu müasir şəraitə süni şəkildə “uyğunlaşdırmaqla” məşğul olmaq kimi yol verilməz hallar baş qaldırmışdı. Tədris planı və proqramlarının tez-tez dəyişilməsi və məcburi olmaması tədrisin keyfiyyətini xeyli aşağı salmışdı. Çətin şəraitdə, dərslik və tədris vəsaitlərinin yox dərəcəsində olduğu bir zamanda fəaliyyətə başlayan, Şeyx Məhəmmədin də dərs dediyi Naxçıvan Pedaqoji Texnikumu təlim-tərbiyə işlərində də bir sıra çətinliklərlə üzləşmişdi. Bu zaman “texnikumun ədəbiyyat müəllimləri etirazlarını bildirmişlər. M.Rasizadə və Qəzənfər Hacılının “Türkcə dərslərin gedişi” adlı yazısından məlum olur ki, dördüncü sinifdə oxuyan uşaqlar bütün təhsil müddəti ərzində üç proqram əsasında dərs keçməli olmuşlar. Məktəbin dil-ədəbiyyat müəllimləri M.Rasizadə və Q.Hacılı bu məsələdə də o dövrün görkəmli pedaqoqlarının mövqeyini müdafiə etmiş, fikir bildirmişdi: “Həmin proqramın naqis tərəfi ondadır ki, ancaq osmanlı şivəsində vücuda gələn türk ədəbiyyatı ilə Azərbaycan türkcəsində olan ədəbi parçalar” saxlanmışdır. Adı keçən məqalədə müəllimlərin ədəbiyyat fənninin tədrisinin yaxşılaşdırılması haqqında təklifləri də yer almışdı. Dil dərslərinin keçirilməməsindən narahat olan M.Rasizadə və Q.Hacılının verdiyi təkliflər onların pedaqoji biliyi və səriştəsi ilə seçilən, pedaqoji yenilikləri izləyən və bu yenilikləri saf-çürük etməyi bacaran bir pedaqoq olduqlarının təsdiqidir. Fikrimizcə, müəllimi olduğu Ümummilli lider Heydər Əliyevin 12 oktyabr 1999-cu ildə Naxçıvan MR-in təşkil olunmasının 75 illiyinə həsr edilmiş təntənəli yubiley iclasındakı nitqində dediyi: “Nахçıvаn məktəbində müəl­limlə­rimin mənə vеrdiyi dərslər, о cümlədən bаşqаlаrı ilə bərаbər аnа dili, ədəbiyyаt dərsləri mənim bugünkü dilimin əsasını təşkil edir. Оnа görə mən öz müəllimlərimi həmişə хаtırlаyırаm”, – sözlərindən ən böyük pay müəllimi M.Rasizadəyə düşür.

Şeyx Məhəmmədin ötkəm müəllimlik bacarığı haqda tutarlı fikirləri 1996-cı ilin oktyabrında Naxçıvanda Cavid məqbərəsinin açılışı zamanı Heydər Əliyevdən eşidən akademik Rafael Hüseynov o günlərdə dahi siyasətçidən maraqlı bir xatirə eşitdiyini yazır: "Həmin uzaq 1930-cu illərin əvvəllərində səhər dərsə gedəndə yola düşmüş bir kitab görür. Əvvəli və sonu olmayan bu yarıcırıq kitabı maraqla vərəqləyən uşaq birdən arxadan tanış səs eşidir. Elə onun kimi məktəbə gedən istəkli müəllimi Şeyx Məhəmmədin səsini. Şeyx Məhəmməd də bu kitabı alıb baxır. Hansısa yazıçının ruscadan tərcümə edilmiş hekayəsiymiş. Və təcrübəli müəllim dərhal sevimli şagirdinə tapşırıq verir: "Sabah inşa yazımız var. Bu yarımçıq hekayəni oxu. Əvvəli-axırı yoxdur. Hadisələrin məntiqinə uyğun olaraq başlanğıcını və sonunu inşanda bərpa elə". Məktəbli Heydər Əliyev ertəsi gün həmin inşanı yazır, əvvəli və sonu olmayan hekayəni məntiqi sapa düzərək tamamlayır, bütövləşdirir və "əla" qiymət alır. Millət və Dövlət İnşasından da qiyməti "Əla" olan Heydər Əliyevə o biri "əla"nı şagirdinə qırmızı qələmiylə əziz müəllimi, Hüseyn Cavidin böyük qardaşı Şeyx Məhəmməd yazmışdı".

Tələbəsinin vurğuladığı kimi, ən çətin şəraitdə ədəbiyyatın, mədəniyyətin, savadın yüksəlişinə xidmət edən Şeyx Məhəmməd “insanlara xidmət etmək, elm, təhsil vermək, öyrəndiklərini öyrətmək, insanları maarifləndirmək naminə müəllimliyə başlamışdı və mükəmməl müəllimlərdən idi. Həm də xeyirxah bir insan olan Şeyx Məhəmməd tələbələrinə yalnız dərs verməklə kifayətlənməyib, onlara diqqət, qayğı və doğru yol göstərib. Hər bir yetirməsinin uğuruna öz balalarının uğuru kimi sevinən Şeyx Məhəmməd həm də qızların oxumasının, maariflənməsinin tərəfdarı olub, dərs dediyi tələbə qızların oxumasında elmə, sənətə yönəlməsində müstəsna xidmətlər göstərib. Şeyxin dərs dediyi xanımlardan Zəroş Həmzəyeva Xalq artisti, Şəmsinur həkim, Zərqələm müəllim adını qazanıb.

Şair Abbas Səhhət yazırdı: "Məsləkim tərcümeyi-halımdır, Lütfi-həq qayeyi-amalımdır".  Dərin elmi biliyə, zəngin pedaqoji təcrübəyə malik olan M.Rasizadənin də məsləyi, amalı "öyrənmək” və “öyrətmək” idi. O, dünya şöhrətli tələbəsi Heydər Əliyevin yaddaşında əbədilik yaşayan xoşbəxt insanlardandır. Əbədilik qazanmaq, xidmət etdiyi missiya ilə tarixdə yaşamaq haqqı qazanmaq insanın öz əlindədir. Bizdən sonra çox şey dəyişdirilə bilər, lakin insanların yaddaşındakı xatirələri dəyişdirməyə, yenidən pozub yazmağa kimsənin gücü çatmaz. Hər kəs ünsiyyətdə olduğu insanların qəlbinə necə nüfuz edibsə, elə  xatırlanır. Dünyasını dəyişmiş hörmətli şəxs haqqında işlədilən evfemistik bir ifadə var: əbədi və ya əbədilik. Ümummilli lider Heydər Əliyev və orta məktəbdə ona dərs deyən maarif xadimi, elm və din yolçusu Şeyx Məhəmməd Rasizadə əməlləri və xalqa, millətə xidmətləri ilə tariximizdə və könüllərdə əbədiyyən yaşamaq haqqı qazanmışdır. Yunan mütəfəkkiri Platon deyirdi: “Müəllimlik hər şeydən əvvəl bir Tanrı sənətidir”. Müəllimlərin missiyasını yüksək dəyərləndirən pedaqoq-şair Dərgah Mehdiyev yazır:

Necə müqəddəssən, necə əzizsən,
Vətənsən, anasan, dilsən, müəllim.
Əlifba da sənsən, elm də sənsən,
Kəşflər eyləyən alim də sənsən,
Əhsən bu qüdrətə, bu ada əhsən,
Ucaldan, yaradan əlsən, müəllim...

Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan Müəllimlərinin XI qurultayındakı nitqində “...Hər bir müəllim bilməlidir ki, оnun üzərinə düşən vəzifə, оnun dövlət üçün, millət üçün, Аzərbаycаn хаlqı üçün gördüyü iş bütün bаşqа sаhələrdə fəаliyyət göstərən insаnlаrın hamısının işindən ən gərəklisidir, ən lazımlısıdır” demişdir. “Hər birimizdə müəllimin hərarətli qəlbinin bir zərrəciyi var. Mən dünyada müəllimdən şərəfli ad tanımıram”, – deyən Heydər Əliyev Azərbaycanın əldə etdiyi bütün nailiyyətlərin əsasında məhz müəllimlərin gərgin zəhməti və gündəlik fəaliyyətinin durduğunu vurğulayırdı. Sözsüz ki, Ulu öndərin nəzərdə tutduğu pedaqoqlar sırasında Şeyx Məhəmməd Rasizadənin də məxsusi yeri var.

Lütviyyə Əsgərzadə
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi filologiya elmləri doktoru