1968-ci ildə ölkəmizdə ilk dəfə Azərbaycan Dövlət İncəsənət İnstitutunda (indiki ADMİU) səsyazma studiyası yaradılıb. Studiya Mehdi Məmmədov, Adil İsgəndərov, Rza Təhmasib, Müxlis Cənizadə kimi görkəmli sənətkarların rəhbərliyi ilə böyük bir tələbə ordusuna təcrübə meydanı olub. Tələbələr burada müstəqil musiqili proqram və verilişlər hazırlayıblar. Eyni zamanda studiya tələbələrə səs tembrlərini, intonasiyalarını tənzimləmələrinə imkan yaradıb. Uzun illər bu studiyaya rəhbərlik etmiş səsyazma üzrə mütəxəssis, Əməkdar mədəniyyət işçisi Faiq Babayevlə görüşüb söhbətləşdik.

– Faiq müəllim, bu sahəyə gəlişiniz təsadüfi olub, yoxsa əvvəlcədən planlaşdırırdınız?

– Təhsil aldığım 1 nömrəli musiqi məktəbi ilə 18 saylı orta məktəb bir-birinə yaxın məsafədə yerləşirdi. Hazırkı Vaqif Mustafazadə adına 2 nömrəli Uşaq incəsənət məktəbinin skripka sinfində oxuyurdum. Sonradan Asəf Zeynallı adına Musiqi Texnikumuna daxil olsam da, oxumadım. Orta məktəbi bitirdikdən sonra yaxın dostumla birlikdə sənədlərimizi İncəsənət İnstitutuna verdik və Aktyorluq fakültəsində Rza Təhmasibin sinfinə qəbul olunduq. Burada təhsil aldığım müddətdə Tədris teatrında tamaşalara musiqi tərtibatı verməyə, musiqi ilə məşğul olmağa böyük həvəsim yarandı. Hərdən aktyorların səsini də yazırdım. Getdikcə bu iş xoşuma gəldi və davam etdirməyi qərara aldım.

– Bu sahədə kimlərdən öyrənirdiniz?

– Görkəmli bəstəkarımız mərhum Adil Bəbirov Azərbaycan Televiziyasının səsyazma evində səs rejissoru işləyirdi. Onun yanına gedib-gəlirdim, maraqlanırdım. Mənə deyirdi qıraqdan baxma, gəl pultda otur, öyrən. Ondan bu sahənin sirlərini öyrəndim. O deyirdi ki, sənin eşitmə qabiliyyətin yaxşıdır və istəsən, səs rejissoru ola bilərsən. Beləliklə, institutun nəzdindəki səsyazma studiyasında müəyyən peşəkar avadanlıq olduğu üçün, həm də texnikaya meyilli olduğuma görə studiyanı qurub işləməyə başladım. Burada həm dərs keçirildi, həm də müğənni və aktyorlar səslərini yazdırırdılar. Bununla da bu sahəyə bağlandım.

– Həmin dövrdə ali təhsilinizi bitirmişdiniz?

– Bəli, təyinatla Gənc Tamaşaçılar Teatrına yollandım. Bir il hərbi xidmət edib qayıtdıqdan sonra birbaşa studiyaya gəldim. Eyni zamanda institutda dərs deməyə başladım. O vaxt Kütləvi bayramlar rejissorluğu fakültəsində səs rejissorluğunu tədris edirdim. 1980–2022-ci illərdə orada çalışdım. Son illər Estrada fakültəsində dərs deyirdim. Müğənnilərlə praktiki məşğələlər keçirdik. Hazırda təqaüdə çıxmışam.

– Bildiyim qədər, siz dövlət tədbirlərinin də səs rejissoru olmusunuz.

– Bəli, bir müddət Azərbaycan Televiziyasında da çalışdım. Burada baş səs rejissoru idim. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da deyim ki, çətin və məsuliyyətli işləri mənə həvalə edirdilər. 2015-ci ildə ölkəmizdə ilk dəfə keçirilən Avropa Oyunları münasibətilə Xalq artisti Rauf Abdullayevin dirijorluğu ilə Dövlət Simfonik Orkestri, Dövlət Xor Kapellası ilə himnimizin yeni versiyasını hazırladıq.

– Bəs  yeni versiyasının aqibəti necə oldu? Hazırda səsləndirilirmi?

– Həmin tədbir zamanı səsləndi. Hələlik təsdiq olunmayıb deyə köhnə səslənmə verilir. Eyni zamanda qeyd edim ki, “Leyli və Məcnun”, “Koroğlu”, “Sevil” və s. operaların səsyazmasını həyata keçirmişəm. 

– İncəsənət ustalarımızın səsləri ilk dəfə nə vaxt yazılıb?

– Qısa desək, ilk Azərbaycan plastinkası (qrammofon valı) 1905-ci ildə yazılıb, müğənni Əbdülqədir Cabbarova məxsusdur. Latviyanın Riqa şəhərində yazılıb. Ondan sonra Cabbar Qaryağdıoğlunun səsi yazılmışdı. İndi bu sahədə çox böyük yeniliklər var. Rəqəmsal sistemlə yazılır və daha təmiz səslənmə verir. Burada əsas odur ki, alətlərin, insan, yaxud heyvanın səslərini olduğu kimi, düzgün çatdırmağı bacarasan. Daha sonra isə səhvləri düzəltmək lazımdır. İndi yeni texnoloji avadanlıqla bu işləri yoluna qoymaq olur. Ancaq keçmişdə belə bir imkan yox idi.

– Düzgün səslənmə deyərkən nəyi nəzərdə tutursunuz?

– Əgər orkestr zalda ifa edirsə, zalın bir tərəfində oturan bir səslənmə, digər tərəfində oturan başqa səslənmə eşidir. Hansı alət hansı tərəfdə üstünlük təşkil edirsə, tamaşaçının qulağı həmin səsi daha çox eşidir. Bu səbəbdən də biz səslənməni elə qururuq ki, bütün alətlərin səsi eyni paylansın.

– Səsyazmanın əsas meyarı nədir?

– Bu sahədə üç meyar var: səsin perspektivliliyi, dərinliyi və genişliyi. Bu üç amil düzgün verilirsə, demək, rejissor öz işini qüsursuz icra edib.

– Bunlardan hansısa çatışmayanda nə baş verir?

– Sadə dildə desək, sanki səsləri yorğan-döşək kimi üst-üstə yığıblar. Kiçik studiyalarda şərait olmadığı üçün yazılış bəzən qeyd etdiyim kimi alınır. Səs rejissorluğu xüsusi bir sahədir. Bir sıra ali bədii təhsil ocaqlarında tədris olunur. Bununla bağlı kitablar, dərsliklər də var. Mən o vaxt Moskvada bu sahə üzrə altıaylıq kurs keçmişəm. Bizdə hələlik ali təhsil müəssisələrində səs rejissorluğu ilə bağlı ixtisaslaşmış fakültə yoxdur.

– Səs rejissorluğu sahələr üzrə fərqlənir?

– Əlbəttə, musiqi üzrə səs rejissorluğunun teatr və kino sahəsi üzrə səs rejissorluğundan fərqi var. Musiqi sahəsi üzrə səs yazanın həm musiqidən xəbəri olmalıdır, həm rejissorluğu, həm də texnikanı bilməlidir.

– Bu sahədə ən son yeniliklər nələrdir?

– Yeniliklər çoxdur. Xüsusilə də texniki cəhətdən. Hazırda sempler səslərdən daha çox istifadə edilir. Bu işdə də dəqiq olmaq lazımdır.

– Sizə də məlumdur ki, son zamanlar səsi istənilən səviyyədə olmayanlar da studiyada səs yazdırıb ictimaiyyətə təqdim edirlər.

– Əvvəllər müğənnilər pillə-pillə qalxır, illər ötdükcə tanınırdılar. İndi baxırsan ki, bir müğənni peyda oldu və 15 mahnıdan ibarət bir albom yazdırdı. Mən həmişə deyirəm, səsin var, oxuyursan. Amma xaric oxuyursan, səsin pərdəyə düşmür. Bunun üçün vokalla məşğul olmaq, pedaqoqla işləmək lazımdır ki, səs inkişaf etsin. Getmirlər, tezbazar pul qazanmaq naminə texnikadan istifadə edib səslərinə düzəliş verirlər.

– Təklif alanda siz də düzəldirsiniz?

– Bəli, hərdən olur. Texnika olsa da, onu işlədən peşəkar olmalıdır. Peşəkara çevrilmək üçün vaxt və təcrübə lazımdır. Bir də əsas məkandır. Məkanın da xüsusi tələbləri var. Peşəkar qurulan studiyalar şərtdir. Mühəndislər məkanın ölçülərini götürür, səsin əksi haradan gəlirsə, həmin hissələri bağlayırlar. Əks-səda verən məkanlara süngər tipli materiallarla müdaxilə edilir.

– Bəs böyük sahələrdə necə olur? Yəni orkestrin ifasını yazanda?

– Simfonik orkestri yazmaq üçün genişlik lazımdır. Səs rejissoru ən yüksək səviyyədə yazılışı bilməli, balansı qorumalıdır.

– Kiçik studiyada ansamblın ifasını yazmaq, yəqin çətin olar?

– Tək-tək yazılır, sonra bir yerə yığılır. Tamaşaçı bilməsə də, peşəkar bilir ki, bu musiqi üst-üstə yığılıb. Bayaq dediyim yorğan-döşək məsələsi. Bütün alətlər eşidilsə də, vəhdət, bağlılıq düzgün qurulmur. Fizikanın bəzi qanunlarını nəzərə almaq lazımdır. Bəzən mən kiçik studiyada yazanda musiqiçilərin yerlərini dəyişirəm ki, səs dövr eləsin.

– Faiq müəllim, nə zamansa aktyorluğu davam etdirmədiyinizə görə təəssüf etmisinizmi?

– Xeyr, heç zaman. Rza Təhmasib hər dəfə bu sualı mənə verirdi. Ona “Rza əmi” deyə müraciət edirdim. Deyirdim, Rza əmi, mən yenə də aktyorlarla, sənət adamları ilə işləyirəm. Həm aktyorluq, həm rejissorluq, həm də musiqi sənətimi davam etdirirəm.

– Ailənizdən bu sənəti seçən oldumu?

– Bacı və qardaşlarımla musiqi məktəbinə gedirdik. Onlar davam etdirmədilər.

– Bu illər ərzində ən maraqlı və çətin işiniz hansı olub?

– Ən maraqlı və çətin operalar və himnimizin səslənməsi. Avropa Oyunları gedişində Prezidentimiz hər dəfə qaliblərimizə medalları təqdim edərkən himnimiz səslənəndə qürur duyurdum. Eyni zamanda 10 filmin musiqisinin yazılmasını həyata keçirmişəm: “Cavad xan”, “Qala”, “Qorxma, mən səninləyəm! 1919” və s.

– 45 il yol gəldiyiniz bu sənət sizə nə verib?

– Əslində, biz sənətə nələrsə verməliyik. Çox vaxt hansısa sahəyə yiyələnəndə, ilk növbədə mənfəət gözləyirlər. Mən bu sahəni seçəndə heç bu barədə düşünmürdüm. Əgər ilk gündən mənfəət güdsəydim, bu səviyyəyə gəlib çıxa bilməzdim. Gərək insan sənətə xidmət etsin. Bundan sonra sən seçilirsən və sənə olan etibar artır.

– Son dövrdə ən çox hansı tanınmışlarla çalışmısınız?

– Gənclər, demək olar ki, məni bəyənmir. Çünki onlar gənclərlə işləməyə həvəslidirlər.

– Niyə?

– Tutalım, biri Ələkbər Tağıyev, Ramiz Mirişli və yaxud digər görkəmli bəstəkarın mahnısını oxuyur. Bu əsərlərin melodiyasını və sözlərinin hamısını əzbər bilirəm. Səhv olanda deyirəm ki, bunun sözü belə deyil, müəllif belə yazıb, yaxud deyirəm melodiyanı düz oxumursan. Bu zaman mənə cavabları bu olur ki, siz dediyiniz o zamanda qalıb, indi belə oxuyurlar. Mən də deyirəm əsərin müəllifi var və necə yazıbsa, elə də oxunmalıdır. Ona görə də deyirlər ki, o kişi bizi çox sıxır. Mən heç kimə təzyiq etmirəm, sadəcə, düzgünlüyün tərəfdarıyam. Məsələn, bir müğənni necə gəldi ifa edir və efirə də elə verilir. Üstündən 5 il keçir, ondan sonra gələn deyir ki, filankəs belə oxuyub, mən də belə ifa edirəm. Mən onlara müğənni yox, oxumaq istəyən deyirəm. Biri gəlir ki, səs yazdırmaq istəyirəm. Soruşuram, ay oğul, nə ifa edəcəksən? Deyir Faiq Ağayevin “Dəşti”sini. Soruşuram Faiq Ağayev “Dəşti” yazıb? Deyir bəli, onun oxuduğu. Onlara deyirəm ki, Faiq Ağayev də mənimlə işləyib, o da əvvəlcə ilk müəllifi dinləyib. Heç olmasa, denən ki, filankəsin repertuarından...

– Faiq müəllim, sizə cansağlığı və işlərinizdə uğurlar arzulayıram.

– Mən də “Mədəniyyət” qəzetinə minnətdarlığımı bildirirəm. İlk müsahibəmi, haradasa, 30 il əvvəl vermişəm və uzun fasilədən sonra siz məni yada saldınız. Bir də sözüm budur ki, sənətlə məşğul olan insanlar saxtakarlıq edib tamaşaçını aldatmasınlar...

Lalə Azəri