Xalqımız böyük bir əhvalatı, milli mental xüsusiyyətlərimizi, adət-ənənələrimizi bir kiçik mahnıya yerləşdirib, möhtəşəm bir sənət əsəri yaradıb

Ölkəmizdə və xaricdə insanlarımızın sevə-sevə qorumağa, təbliğ etməyə çalışdıqları bir folklor nümunəmiz də “Sari gəlin” mahnısıdır. Lakin bu mədəni irs nümunəmizin tanıdılmasında pərakəndəlik və səthilik, elmi təhlildən kənar izahlar ümumi işimizə zərər verir.

Bizim sahəmiz olmasa da, mətbəximizdəki yeməklərin, rənglərin sakrallığını, mənalarını araşdırdıqca istər-istəməz eyni təfəkkürün məhsulu olan folklorumuza, milli musiqimizə, mahnılarımıza və s. toxunmalı oluruq. Sarı gəlinin də sarı paltarlı qız, sarışın qız və bu kimi interpretasiyaları ilə üzləşdiyimizdən bu xalq mahnısının elmi-məntiqi təhlilini verməyə çalışdıq. Beləliklə, “Sarı gəlin” nə deməkdir və mahnı nədən bəhs edir.
Sarı rəngli yeməklər, zəfəranlı plov, zəfəranlı halva, sarı kişmişli plov, paxlava, şəkərbura və s. şadyanalıqda, toyda-düyündə verilir. Dəfn mərasimlərindən isə bu rəng uzaq tutulur.
Dahi Nizami Gəncəvinin
“Şadlıq-şadyanalıq sarı rəngdədir
Zəfəran halvası bu ahəngdədir”
sözləri də dediyimizi isbatlayır.
Bu baxımdan və “gəlin” sözündən mahnıdan toy-düyün, izdivac, sevgi, evlənmək sədası, anlamı gəlir.
Sarı (rəng) sözü “saf” və “arı” (təmiz, bakirə, “Aydan arı, sudan duru”) sözlərindən yaranıb. “Sarı” təmiz, bakirə anlamını ifadə edir. “Sarı simə toxundu” xalq idiomu var. Bu ifadə qəlbin incə, zərif, toxunulmaz, saf, bakirə qisminə, məqamına toxundu mənasında işlədilir.
XIV əsrdə Arif Ərdəbili Fərhadla zifaf gecəsinə hazırlaşan Gülüstan barəsində yazır:
Sarı rəng əynində bəkarət demək,
Onda bəkarətə nə şübhə, nə şəkk.
Beləliklə, sarı rəngin bakirəliklə, saflıqla bağlılığını görürük və bu yönümdən “sarı gəlin” ifadəsi sarışın, ya sarı geyimli deyil, məhz “bakirə gəlin” kimi anlaşılmalıdır.
Bu kontekstdən baxanda “Sarı donlu Selcan xatun eşqinə” (“Kitabi-Dədə Qorqud”) indi daha anlamlıdır (“Bakirə Selcan xatun eşqilə”). “Köynəyi sarı, gəl mənə sarı” (mahnı sözləri), “Göndər gəlsin Ələsgərin xələtin, Eyləmə əməyin zay, sarıköynək” (Aşıq Ələsgər), “Ay sarıköynək, tirmə çəpkən, gəlin, haralısan” (xalq mahnısı) da bu mənanı açıqlayır.
Sarı rəngin toy-düyünlə bağlılığını “Dastani-Əhməd-hərami”də də toyda verilən zərda (sarı) düyü plovun vəsfində görürük. Arif Ərdəbili də zəfəran plovunun eşq ilə bağlılığını yazır:
Gəldi ortalığa aşiq yeməyi,
Zəfəran plovu saralmış üztək.
Türklərin sarı rəngli mərcimək şorbasına “ezo gəlin” (sarı gəlin) adı vermələri də eyni düşüncə tərzinin məhsuludur.
Toy adətlərimizə diqqətlə baxsaq görərik ki, qızlar ərə gedəndə toyun birinci günü sarı geyinərdilər, bu onların qızıl qədər saf, arı, çox dəyərli olduqlarının işarəsi idi. Zifaf gecəsində bakirə qız kimi simvolik olaraq öldüyündən, zifaf gecəsindən sonrakı gün o ağ paltar (kəfən rəngi) geyinirdi, daha sonrakı gün gəlin qadın kimi yenidən həyata doğulduğu üçün qırmızı rəngli paltar, daha sonra isə döllənib həyat verəcəyi üçün yaşıl rəngli paltar geyinirdi və s. Bu fakt folklorumuzda, mahnılarımızda gördüyümüz kimi öz əksini tapıb.
“Sarı gəlin” ifadəsinin bu qədər məna zənginliyi məşhur xalq mahnımıza sahiblənmək istəyən üzdəniraq qonşularımızda yoxdur. Mahnının digər sözlərini araşdırdıqca onun məhz bizə məxsus olduğu daha da açıqlanır.
Mahnının ilk sətri: “Saçın ucun hörməzlər”.
Niyə hörməzlər? Çünki qədim adətlərimizə görə toy günü gəlinin saçının ucunu bəyin saçına hörər, düyünlərdilər. “Toy” sözünün dilimizdəki düyün sinonimi də buradan qaynaqlanır: “düyün salmaq”, “düyün vurmaq” ki, onları ayıra bilməsinlər. Digər bir ifadəmiz də “Başını bağladıq”, “Başlarını bağlayaq” formasındadır. Bunun bir alt mənası da var, daha onlar başlarını bir yastığa qoymağa məhkumdurlar. Ayrı yata, ayrı qala bilməyəcəklər. Hindistanda indi bu adət bəylə gəlini kəndirlə bağlamaqda özünü göstərir.
Dədə Ələsgər də
“Ay qız sənin nə vədədir
Kəsilib qısa tellərin”
- deyəndə bunu soruşur. Yəni ərə gedəndə başını necə bağlayacaqlar, saçın yoxsa oğlanın saçına necə hördürəcəksən deyə soruşur.
Təəssüf ki, mahnının ikinci sətrini çox vaxt düz oxumurlar. “Gülü qönçə dərməzlər” əvəzinə “gülü sulu”, yaxud “şehli dərməzlər” oxuyurlar. Qönçə həddi-büluğa çatmamış, hələ ana ola bilməyəcək qız uşağını göstərir. Bu məna mahnının sonrakı sözlərində açılır:
Bu sevda nə sevdadır,
Səni mənə verməzlər.
Amma əslində hər mənada gülü elə şehli, sulu dərərlər. Ona görə də belə oxunuş mahnının folklor nümunəsi kimi informasiya daşıyıcılığını heçə endirir. Əsl folklor nümunəsində isə bunu etmək olmaz, çünki folklor düşüncəsi çox dəqiq düşüncədir və özündə riyazi matrisalar kimi xalqın biliklərini daşıyır.
“Bu dərənin uzunu,
Çoban, qaytar quzunu.”
Qızı almaq mümkün olmayanda onu qaçırmaq lazım gəlirdi. Qaçırılan qızın dalınca gələrdilər. Və bu vaxt uzun-uzadı mübahisələr düşürdü. Dilimizdə uzun çəkən mübahisəyə, söhbətə, danışığa “uzundərə” deyirlər. “Lap uzundərə oldu ki” idiomunda olduğu kimi.
Qız burada quzu kimi səslənir, yəni bir daha qızın uşaq olduğu göstərilir. Yəni ilkin variantda “Oğlan qaytar qızımı” oxuna bilərdi. İndi də ana-atalar gələn elçilərə “Siz nə danışırsınız, mənim qızımın ərə getmək vaxtıdırmı, o hələ uşaqdır” deyirlər. Bu təfəkkür tərzi hələ də dilimizdə, düşüncəmizdə yaşayır.
Amma niyə “Oğlan, qaytar qızımı” ifadəsi “Bu dərənin uzunu (uzundərə, uzun sözün qısası), çoban, qaytar quzunu” kimi oxunur. Qaçırdılmış qız geri qaytarılmaz, artıq onlara məxsusdur. Quzu çobana məxsus olduğu kimi. Ezop dilində barışığa qoyulan bir addımdır, qızın arxası var demək, qızı “xala-xətrin qalmasın deyə geri istəməkdir”.
Qızların erkən, qönçə vaxtında ərə verilməsi bəzi bölgələrimizdə indi də qalmaqdadır. Qanunlar nə qədər qarşısını alsa da, 15-16 yaşlı qızları indi də qanundan xəlvət ərə verir, qaçırdırlar. Əvvəllər bu daha geniş yayılmışdı. Molla Pənah Vaqif: “Ya 13, ya 14-15 yaşında, Hə ondan kiçicik, nə yüyrək ola”.
Amma o zaman belə hallarda, “xalq nikah institutu”nun tələbləri vardı. Qız ailəyə qönçə gəlsə nikah yalnız hüquqi olurdu, de-fakto, yəni faktiki olmurdu. Qız ailədə böyüyür, oranın iqlimini, cəmini (adət-ənənəsini) götürür, tərbiyə alırdı. Yalnız həddi-büluğa çatdıqda, yəni doğarlığı ailə qadınları tərəfindən bilinəndə nikah de-fakto olurdu. O vaxta qədər oğlan qızın “üzünü görə” bilməzdi. Ona görə də mahnıda deyilir:
Gün ola bir görəydim,
Nazlı yarımın üzünü.
Neynim aman, aman, sarı gəlin.
Xalqımız böyük bir əhvalatı, milli mental xüsusiyyətlərimizi, adət-ənənələrimizi bir kiçik mahnıya yerləşdirib, qeyri-adi, möhtəşəm bir sənət əsəri, abidə yaradıb, bizlər isə təəssüf ki, nə oxuduğumuzu anlamadan oxuyuruq.
Budur əsl folklor düşüncəsi, dühası, yüksəkliyi bu xalqın. Əmin olmaq istərdim ki, hər bir müğənni folklor nümunələrimizi o cümlədən, “Sarı gəlin”i oxumamışdan onun məğzinə, mənasına varacaq ki, əsəri yaşaya bilsin. Onda şedevrlər yaradacaqlar. Axı bu millətin zəkası, dühası kimi səsinə, musiqi duyumuna da şübhə yoxdur.

Tahir Əmiraslanov