Bu təsvirlər həm də ermənilərin tarixi irsimizlə bağlı uydurmalarına tutarlı cavabdır

Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin tarixi-memarlıq abidələri zaman-zaman bir çox xarici rəssamların marağını cəlb edib. 1930-40-cı illərdə yerli və Azərbaycana dəvət olunmuş bir çox rusiyalı rəssam, etnoqraf, memar və arxeoloqlar abidələrin araşdırılması və bərpa işlərinin aparılması üçün çəkdikləri rəsmlər, eskizlər ölkəmizin bir çox bölgələrində, o cümlədən Naxçıvanda, Qarabağda yerləşən Orta əsr abidələrinin tədqiqi və bərpası işində əvəzsiz mənbədir.

Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində Azərbaycan rəssamları ilə yanaşı, Avropa, Rusiya, Şərq ölkələrinə və s. aid olan təsviri və dekorativ sənət nümunələri qorunub saxlanılır və muzeyin daimi ekspozisiyalarında nümayiş olunur. Bunların arasında xarici rəssamların Azərbaycan memarlıq abidələrinə aid rəsmlərini xüsusilə qeyd edə bilərik.

Muzeyin Fond şöbəsində Qrafika bölməsinin kolleksiyasına daxil olan əsərlər arasında yuxarıda qeyd olunan dövrdə rus rəssam və tədqiqatçılarının Qarabağda gördükləri və şəxsi müşahidələri əsasında təsvir etdikləri tarixi abidələrimizə aid bir neçə qrafik əsər də vardır. Bunlar İvan Pavloviç Şeblıkinin (1884-1947) “Ağdamda Pənahəli xanın türbəsinin xarabalıqları” (1928), “Füzuli rayonu Mir Əli türbəsi. (Aşağı Veysəlli kəndi)” (1930-cu illər) və Oleq Nikolayeviç Zakamennıya (1914-1968) məxsus “Qarabağ. Xocalı rayonu Əsgəran qalası” (1948), “Qubadlı rayonu Laləzar körpüsü. (Əliquluuşağı kəndi)” (1940-cı illər) adlı qrafik əsərləridir. Qafqaz xalqlarının abidələrinin araşdırılması və bərpa edilməsində böyük xidmətlər göstərən hər iki etnoqraf-rəssamın yaratdığı eskizlər və çertyojlar bu gün də yerli arxeoloqlar və bərpaçılar tərəfindən istifadə olunan etibarlı mənbələr sayılır.

İ.Şeblıkinin yaradıcılığında Qafqazın tarix-memarlıq abidələrinin təsviri olan qrafik əsərlər çoxluq təşkil edir. O, tarix-memarlıq abidələrinin qiymətləndirilməsi məqsədilə 1928-ci ildə Bakıya dəvət edilir. Burada bir sıra elmi tədqiqat müəssisələrində, muzeylərdə olur. Eyni zamanda bəzi bölgələrdə aparılan arxeoloji qazıntılarda, bərpa işlərində yaxından iştirak edir və şəxsi müşahidələri əsasında onların rəsmlərini, eskizlərini yaradır. İ.Şeblıkinin həmin rəsm və eskizləri ölkəmizin müxtəlif guşələrində çəkilib. Onlardan biri də Mir Əli türbəsidir. Füzuli rayonunun Aşağı Veysəlli kəndində hündür təpənin üzərində ucaldılmış türbənin XIV əsrdə Azərbaycan ərazisində hakimiyyətdə olan Elxanilər dövləti dövründə tikildiyi ehtimal edilir. Abidənin kim tərəfindən nə vaxt tikildiyi barədə dolğun məlumat yoxdur. Türbənin təsviri – bütün ölçüləri kağız üzərində tuş və karandaşla verilib. Abidə konusşəkilli hündür günbəzi və sıx daşlarla hörülmüş dairəvi forması ilə Orta əsr memarlığının ən gözəl nümunələrindəndir. Rəssam bu türbəni monumental təsvir etməklə onun əzəmətini tamaşaçıya çatdırmağa çalışıb. Əsərdə abidənin aşağı hissəsinə diqqətlə baxsaq, daşların üzərində dairəvi şəkildə olan təsvirləri görə bilərik. Həmin təsvirlərin müxtəlif dövrlərdə bu ərazilərdən keçən köçərilər tərəfindən həkk edildiyi ehtimal olunur. Ermənistanın işğalı zamanı abidə vandalizmə məruz qalıb.

Rus rəssamın fırçasına xas olan daha bir qiymətli əsər isə Qarabağ xanlığının əsasını qoymuş Pənahəli xanın Ağdamdakı türbəsinin (İmarət kompleksi) təsviridir. Saray kompleksi keçən əsrlərdə bu əraziyə səyahət etmiş bir çox rəssamın marağına səbəb olub. Qeyd edək ki, 30 ilə yaxın Ermənistan silahlı qüvvələrinin tapdağı altında qalan bu kompleks də talan edilib.

Kağız üzərində tuş və qələmlə çəkilmiş əsər abidənin XX əsrin 20-ci illərinə aid olan görünüşü barədə bizdə təsəvvür yaradır. Kompleks Pənahəli xanın yay iqamətgahı hesab edilirdi. Sarayın 1730-cu illərdə inşa edildiyi ehtimal olunur. İki korpusdan ibarət, ağ daşlarla tikilmiş saray dəbdəbəli xan iqamətgahlarından çox o dövrə məxsus imkanlı adamların yaşadıqları evlərə daha çox bənzəyir. Pənahəli xanın və onun nəslinə məxsus şəxsiyyətlərin məzarları da İmarətdə yerləşən türbələrdədir. Ancaq bunu əsərdə görmək mümkün deyil. Çünki tikili rəssam tərəfindən bayırdan təsvir olunub. Əsərdə yaşıllıqlarla əhatə olunmuş imarətin bir hissəsi görünür: daşlarla hörülmüş divar, günbəz hissə və sarayın geniş uzun eyvanı. Bu abidə Qarabağ memarlıq üslubunun ilk nümunələrindəndir. Rəssamın təsvirindən də göründüyü kimi, saray baxımsız vəziyyətdə imiş.

Əsərdə daha çox maraq oyadan günbəzin yuxarı hissəsində ucaldılmış dördkünc eyvanşəkilli tikilidir. Kompozisiyanın sol hissəsində bir neçə açıq pəncərədən ibarət dəhliz nəzərə çarpır. Arxa planda olan hündür ağaclar və ön plandakı sıx yaşıllıq əsərin mərkəzində yerləşdirilmiş abidənin ümumi görünüşünü, onun möhtəşəmliyini və tarixiliyini xüsusilə vurğulayır. Belə təxmin etmək olar ki, əsər yaz-yay aylarında çəkilib.

Ümumiyyətlə, İ.Şeblikin 1937–1941-ci illərdə Azərbaycanın bir sıra tarixi abidələrinə həsr edilmiş silsilə əsərlər yaradıb və Orta əsr tikililərinə dair kitabları Bakıda nəşr olunub.

***

Abidələrimizin araşdırılması işində xidmətləri olmuş O.Zakamennıy isə Azərbaycan Sənaye İnstitutunun Memarlıq və inşaat fakültəsini 1939-cu ildə bitirib. O, Xocalı rayonu ərazisində Qarabağ xanlığının şərq qapısı sayılan Əsgəran qalasını 1948-ci ildə kağız üzərində sulu boya ilə çəkib. Əsgəran qalası XVIII əsrin sonunda Pənahəli xan və onun oğlanları Mehrəli bəy və İbrahimxəlil xanın dövrlərində inşa edilib, divarları altı bürclə möhkəmləndirilib. XIX əsrin əvvəllərinə aid olan “Qarabağnamə” salnaməsində müdafiə məqsədi daşıyan qalanın 1786-cı ildə tikilməsi barədə məlumat verilir.

Tanınmış sovet numizmatı və arxeoloqu Yevgeni Aleksandroviç Paxomovun apardığı araşdırmalar da Əsgəran qalasının XVIII əsrin sonunda tikildiyini təsdiqləyir. Dağıntılara məruz qalmış qalanın bürclərindən biri rəssam tərəfindən tam dəqiqliyi ilə çəkilib. Rəsmdə hər tərəfdən yaşıl ağac və kollarla əhatə olunan qala unikallığı ilə seçilir.

Təəssüf ki, Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi işğal olunduqdan sonra digər abidələrimiz kimi Əsgəran qalası da vandalizmə, mənimsəməyə məruz qalıb. Ermənilər onun adını dəyişdirərək “Mayraberd” ediblər. Halbuki rus rəssamlarının təsvirlərində də abidə “Əsgəran qalası” kimi qeyd olunur və ətrafında heç bir erməni abidəsinin olmadığı aydın şəkildə görünür.

O.Zakamennıy Azərbaycan memarlığına aid daha bir nümunəni – Qubadlı rayonunun Əliquluuşağı kəndindəki Laləzar körpüsünü də təsvir edib. Əsər təxminən 1940-cı illərdə, kağız üzərində sulu boya ilə çəkilib. Rəssam Bərgüşad çayı üzərində ucaldılmış körpünün ümumi görünüşünü dağların fonunda xüsusi vurğulayıb. İkitağlı, yuxarı hissəsi düz olan körpüyə, iki tərəfdən dayağı təbii qayalar verir. Suyun sakit və hamar səthi isə tamaşaçının ruhunu oxşayır. Fonda təsvir edilmiş əzəmətli yaşıl dağlar Qarabağ memarlıq üslubunun gözəl nümunəsi sayılan Laləzar körpüsünün monumentallığını ön plana çıxardır.

Körpünün inşası ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Mənbələrdə onun 1867-ci ildə, yaxud XVIII əsrdə tikildiyi bildirilir. Bu abidə həm də “Əliquluuşağı körpüsü” də adlandırılır. Bu, onun eyniadlı kənddə yerləşməsi ilə bağlıdır. Bu tikili də erməni işğalı zamanı dağıntıya məruz qalıb...

Beləliklə, İ.Şeblıkin və O.Zakamennıy tərəfindən Azərbaycan ərazisində, xüsusilə də əzəli yurd yerimiz Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgəsindəki abidələrlə bağlı qeydləri, rəsmləri qədim mirasımızla bağlı çox vacib gerçəklikləri ortaya qoyur. Bu nümunələr saxta tarix ustaları olan bədnam qonşularımıza veriləcək tutarlı cavab kimi də dəyərlidir.

Aysel Salamova
sənətşünas