Əməkdar rəssam Natiq Səfərov: “Ekspert incəsənətin keçmişi ilə yanaşı, ölkələrin tarixini də bilməlidir”

Ötən ilin dekabrında Heydər Əliyev Fondu və Mədəniyyət Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə ölkəmizdə ilk dəfə keçirilən Mədəni İrs Forumunda maraqlı çıxışından sonra onunla görüşüb müsahibə almaq istəyirdim. İş-gücün çoxluğu və digər səbəblərdən iki ay gözləməli olduq...

Müsahibimiz Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində Elmi bərpa şöbəsinin müdiri Əməkdar rəssam Natiq Səfərovdur. Mədəni sərvətlər üzrə ekspert kimi də tanınan bərpaçı-rəssamla söhbətimizə elə bu mövzudan başladıq:

– Natiq müəllim, mədəni sərvətlərin ölkədən çıxarılması prosedur olaraq necə tənzimlənir? Üstəlik, müharibə zamanlarında ən çox talan edilən mədəni sərvət olur...

– Müharibə gedən ərazilərdə talanlar, əslində, “Silahlı münaqişə zamanı mədəni sərvətlərin qorunması haqqında” 1954-cü il Haaqa Konvensiyası ilə qadağandır. Sözügedən konvensiya II Dünya müharibəsində bu sahədə baş verənlərə bir növ beynəlxalq reaksiyanın nəticəsi olaraq ərsəyə gəlmişdi. Amma təəssüf ki, müharibə getdiyi ərazilərdə talanlar da olur və həmin konvensiya kobud şəkildə pozulur. Məsələn, götürək İraqda baş verən son (2003-cü il – red.) müharibəni. Vaxtilə orada muzeylərdə unikal əşyalar olub və onların, demək olar ki, hamısı talana məruz qalıb. Bu gün də həmin eksponatlar tapılmır. Ermənistanın Azərbaycana qarşı işğalçılıq müharibəsi də, bildiyimiz kimi, mədəni irsimizin talanması ilə müşayiət olunub.

Onu da qeyd edim ki, müstəqilliyimizin ilk vaxtlarında bizdən, xüsusilə, Gürcüstana çoxlu sayda əntiq əşya daşınıb. O vaxt sərhəd-keçid sistemi indiki kimi etibarlı deyildi. Amma Ulu öndər Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra sərhəd və gömrük sistemi mükəmməl quruldu, güclü nəzarət mexanizmləri yaradıldı. Bilirik ki, əntiq və muzey əşyaları, o cümlədən Azərbaycana məxsus mədəni sərvət sayılan sənət incilərimiz kolleksiyaçı və qara bazar alverçilərinin marağındadır. Bunun qarşısını almaq üçün dövlətimiz böyük işlər görür və deyə bilərəm ki, bu gün sərhədlər elə qorunur ki, belə sərvətləri ölkədən qanunsuz çıxarmaq mümkün deyil. Hüquq mühafizə orqanları saxlanılan əşyaların dəqiq annotasiyasını vermək üçün mütəxəssisə müraciət edirlər. Düzdür, bizdə bu sahədə mütəxəssislər çox deyil. Məsələn, xalça satışı ilə məşğul olan adam nəzəri cəhətdən onun texnologiyasını bilə bilər. Amma əşyanın nə dərəcədə tarixi əhəmiyyət kəsb etdiyini, surət olub-olmadığını o qədər də ayırd edə bilməz. Bu yaxınlarda gömrük orqanlarımız tərəfindən bir xarici vətəndaş saxlanılmışdı. Bu şəxs ölkəmizdən çox unikal, qızılı işləməli bir örtük çıxarmaq istəyirdi. XVII əsrə aid olan bir əşya idi. Onun qədimliyi, hansı ölkəyə aid olması, Azərbaycana necə gəlib çıxmağı istintaqla müəyyən edilməlidir. Bizim əsas işimiz onun tarixi əhəmiyyətini ayırd etməkdir.

– Bütün bu proseslərə nəzarət etmək üçün daha nələrə diqqət yetirmək lazımdır?

– Mədəniyyət haqqında qanunun müvafiq maddələrini yaxşı bilməlisən. Qanunda müddəa var ki, əşya tarixi, bədii və muzey əhəmiyyəti kəsb edirsə, eləcə də bunlardan hər hansı biri əşyada varsa, onu ölkədən çıxarmaq qəti qadağandır.

– Bəs hər hansı bir ölkəyə məxsusluğu müəyyən edilirsə?

– O zaman öncə qeyd etdiyimiz konvensiyaya uyğun olaraq, hansı ölkədə aşkarlanması və hansı ölkəyə aid olması müəyyən edilməlidir. Bu prosesdən sonra həmin ölkənin borcudur ki, əşyanı aid olduğu ölkəyə qaytarsın. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, maddi-mənəvi sərvətlərimizi qorumaq məqsədilə Nazirlər Kabineti tərəfindən verilən qərara əsasən, 1960-cı ilə qədər olan əşyalar ölkədən çıxarıla bilməz. Bu qərar dünyada 1945-ci ilə qədər nəzərdə tutulur. Çünki bizdə 1960-cı ilədək sənətkarlıq daha çox fərdi olub. Sonrakı mərhələdə kütləvi istehsal genişlənib.

Gümüşü ən asan yolla necə təyin etmək olar?

– Siz bu sahədə mütəxəssis kimi necə yetişdiniz?

– Uşaq yaşlarımdan böyük xalçaçı rəssam Lətif Kərimovu tanımışam. Bərpaçı rəssam, anamın dayısı Fərhad Hacıyevin yanında böyümüşəm. Fərhad müəllim hazırda olduğumuz bu məkanda əmək fəaliyyətinə başlayıb. Ona görə də burada onun xatirəsinə kiçik bir muzey də açmışıq. Mən rəssamlığın sirlərini Fərhad müəllimdən öyrənirdim. Onun yanında köməkçi olmuşam. Beləcə, bunu apar, onu gətir, yavaş-yavaş bu işləri qavramışam. Sözsüz ki, insan oxumasa, məlumat bazasını zənginləşdirməsə, ondan ekspert olmaz. İllər əvvəl bu sahə ilə bağlı məqalə hazırlayan bir xanım məndən soruşdu ki, siz gümüşü ən asan yolla necə təyin edirsiniz? Dedim ki, mən onu iyindən bilirəm. Barmağımı azca isladıb gümüş əşyaya sürtür, sonra qoxulayaraq tanıyıram. Əgər gümüşdürsə, lax yumurta iyi gələcək.

Bu yaxınlarda mədəni sərvətləri qiymətləndirmə üzrə komissiyanın iclası oldu. Bir tikmə məmulatı gətirmişdilər. Demək olar ki, hər kəs onu unikal əl işi kimi dəyərləndirirdi. Baxan kimi dedim bu, əl yox, maşın işidir. XIX əsrin ikinci yarısında alman və ingilis müstəmləkəçiləri Şərq ölkələrində işçi qüvvəsi, rəng və tekstil məmulatı çox olduğu üçün burada xüsusi maşınlardan istifadə edirdilər. İndiki printerlər kimi həmin maşınlar parçanı çap edirdi. Komissiyaya təqdim olunan həmin məmulat da qələmkarın çap növü idi. Məmulatın növü aşkar edildikdən sonra hansı ölkəyə məxsusluğu da müəyyən olunur. Məsələn, deyirəm ki, bu, Kəşmirindir. Axı o vaxt Pakistan olmayıb və biz onun üzərinə Pakistan yaza bilmərik. Deməli, ekspert incəsənətin keçmişi ilə yanaşı, ölkələrin tarixi-siyasi reallıqlarını da bilməlidir.

– Sözünüzdən belə anlaşılır ki, hər sənətşünas ekspert kimi fəaliyyət göstərə bilməz.

– Sənətşünaslıq dərin elmdir. Onlar əsərə baxan kimi onun süjet və kompozisiyasını təyin edirlər. Amma onlar bəzən bilmirlər ki, bu əsər bu gün yaranıb, yoxsa 100 il əvvəl. Məsələn, əsərin çəkildiyi kətanın dövrü və tərkibi də müəyyən edilməlidir. Çünki hər dövrün öz kətan hazırlanma üsulu olub.

Yüz tələbədən beşi bu işə maraq göstərir

– Bu sahə üzrə yetəri qədər mütəxəssis hazırlamaq mümkündürmü?

– Bu sahə ilə bağlı iki təhsil ocağımız var: Rəssamlıq Akademiyası və Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti. Universitetdə Bərpa və ekspertiza fakültəsi var. Ad xətrinə fakültə olmaz. Bu tələbələr muzeyimizə gəlib təcrübə keçirlər. Yüz nəfərdən beşi maraq göstərir. Artıq 7-8 ildir həmin fakültədə fəaliyyət göstərirəm. Bu sahə üzrə tələbələrlə gərək tək-tək, individual məşğul olasan. Bəzən ikisaatlıq dərs 4 saata gəlib çatır. Universitetdə mənə hər cür şərait yaradılıb. Bir neçə gün əvvəl universitetdə bərpaçı-rəssamlıq üzrə magistr pilləsinin ilk məzunu olan tələbəm diplom işini uğurla müdafiə etdi. Mən onu tək bərpaçı olaraq deyil, həm də ekspert kimi yetişdirmişəm. Həmişə deyirəm ki, qarşınıza predmet qoyulanda ona əşya yox, canlı kimi baxın. O, canlı bir obyektdir. Onun soyuqdəyməsi də ola bilər, günəş də vura bilər, işıqdan piqmentinin rəngi də dəyişə bilər və s. Əgər sən XVIII əsrə aid eksponatla işləyirsənsə, onun xüsusiyyətlərini, incəliklərini bilməlisən.

– Nə vaxtdan bu muzeydə çalışırsınız?

– 1966-cı ildən buradayam. 1980-ci ildən isə Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzinin əsasını qoyan Fərhad müəllimin dörd tələbəsindən biri kimi orada çalışmışam. 2010-cu ildə bu muzey əsaslı bərpa olunurdu. Bəzi məqamlarda məndən məsləhət alırdılar. Binanın zirzəmisinə enəndə  Fərhad Hacıyevin ilk dəfə bərpa işlərinə burada başladığını dedim. Nəhayət, məkan təmir edildi və rəhbərliyi də mənə tapşırıldı. Hazırda burada yetişdirdiyim 8 ali dərəcəli bərpaçı çalışır.

– Burada yalnız Milli İncəsənət Muzeyinin eksponatları bərpa edilir?

– Elmi Bərpa Mərkəzi bütün respublikanı əhatə edir. Bura isə muzeyin özünə məxsusdur. Muzeydə 30 minə yaxın eksponat var. Hansı sahə üzrə mütəxəssis yoxdursa, həmin əsəri bərpa üçün Elmi Bərpa Mərkəzinə yollayırıq.

– Adi rəssamlıq təhsili olanlar bərpaçı kimi çalışa bilərmi?

– Bəli, burada ona yaxın sahənin sirləri öyrədilir. 6 ay, bir il müddətinə öyrənmək olur.

– Mədəni İrs Forumunu necə qiymətləndirirsiniz?

– Forumun böyük əhəmiyyəti vardır. Nəinki bizdə, olduğum bir sıra ölkələrdə belə maddi-mədəni irsin qorunması və təbliği ilə bağlı problemlər mövcuddur. Forum sanki bir anlıq diqqəti çəkməyə nail oldu. Yəni bu sahə “mən də varam” deyə bildi. Artıq hansısa qədim bir əşyaya rast gələn insan onu muzeyə gətirir. Düşünürəm ki, bu sahəyə diqqəti artırmaq baxımından forum əhəmiyyətli oldu. Belə forumlar ənənə halını almalıdır.

– Forumdan sonra sizə müraciət edənlərin sayında artım oldumu?

– Bəli, biri pul gətirir, biri samovar, biri nəsə etnoqrafik nümunə. Əgər etnoqrafik nümunəni oxuya bilmirəmsə, deyirəm Milli Tarix Muzeyinə apar, orada üzərini oxuya bilən mütəxəssislər var. Olur ki, kimsə arxeoloji qazıntı materialı gətirib qiymətini bilmək istəyir. Deyirəm bu, dövlətə məxsusdur. Bunu satışa çıxarmaq olmaz. İnandırmağa çalışıram ki, muzeyə versən, adın tarixə düşəcək.

– Natiq müəllim, muzeydə fəaliyyət göstərən ekspert komissiyasının işi haqqında nə deyə bilərsiniz?

– Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Milli İncəsənət Muzeyi, Milli Xalça Muzeyi, Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyi və Milli Kitabxananın bazasında ekspert komissiyaları fəaliyyət göstərir. Bu komissiyalar nə üçün yaradılıb? Tutalım, vətəndaşda hansısa bir predmet var, ancaq onun nümunə barədə anlayışı yoxdur. Yaxud hansısa sənətşünasa müraciət edib, o da elmi məlumat verə bilməyib. Həmin vətəndaş komissiyaya müraciət edir. Komissiya bu əsərə baxış keçirir. Komissiyanın tərkibində sənətşünaslar, tarixçilər də var. Biz əsərə baxıb mahiyyətini təyin edirik. Vətəndaşa təqdim etdiyi məmulatın əvvəldə qeyd etdiyim üç müddəa əsasında qısa pasport annotasiyası da verilir.

– Qeyd etdiyiniz bu prosesdən vətəndaşlarımız nə dərəcədə məlumatlıdır?

– Sualınız hər zaman aktualdır. Bu yaxınlarda Mədəniyyət Nazirliyi ilə bu məsələni müzakirə etdik. Bu işin onlayn, operativ şəkildə təbliğat mexanizmi hazırlanır. Muzeyimizin saytında komissiyanın işi və qəbul günləri haqqında ətraflı məlumat yerləşdirilib. Sadəcə, insanlar bəzən bir az diqqətsizdirlər. Məsələn, hər hansı əcnəbi turist ölkəmizə gəlməzdən əvvəl bu haqda ətraflı məlumat öyrənir, amma öz vətəndaşlarımız bir o qədər diqqət göstərmir.

– Bu məqamda söhbətimizin məcrasını yaradıcılığınıza yönəldək...

– Qeyd etdiyim kimi, mən bu sənətin sirlərini Fərhad Hacıyevdən öyrənmişəm. İlk dəfə bağda mənə çəkməyi öyrətdiyi bir rəsmlə başladı bu yol. İmtahana da özü gətirdi məni. Amma aralı dayandı ki, onunla gəldiyimi görməsinlər. Təhsilimi başa vurub, Elmi Bərpa Mərkəzində işə düzəldim. Daha sonra Moskvada Ümumittifaq Elmi Bərpa İnstitutunda təhsil aldım.

– Əsrlər öncəyə aid hansısa eksponatla təmasda olmaq necə bir hissdir?

– Mən istənilən bir eksponatı bərpa edəndə sanki dünyadan xəbərsiz oluram. Elə bil müəllifin ruhu mənə köçür. Əsəri işləyərkən hansı anda müəllifi çağırıblar, işi saxlayıbsa, hətta bunu da duyuram.

80 kvadratmetr panno bir binadan digərinə necə köçürülüb?

– Ən çətin işiniz hansı olub?

– Tofiq Cavadovun 20-yə yaxın əsəri. Burada çalışan tələbələrimlə birlikdə yağlı boyanı kətandan ayırmışıq. Müəllifin istifadə etdiyi kətan atılıb, əsər yeni kətana köçürülüb. 1984–1987-ci illərdə həyata keçirdiyimiz bu işimiz böyük əks-səda doğurmuşdu. Ən əziyyətli işlərimizdən Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının, Milli Məclisin foyesinin pannoları, Şəkidə Şəkixanovların evini nümunə çəkə bilərəm. Şəkidəki o evin otaqlarından birinin divarı tamamilə rəsmlərdən ibarətdir, oranı tələbələrimlə bərpa etmişik.

Sonuncu belə işimiz isə Gəncədə olub. Qədim məscid binası vaxtilə kitabxana kimi fəaliyyət göstərib. Divarında da görkəmli rəssamımız Toğrul Nərimanbəyovun hazırladığı Nizami və Puşkin mövzusunda 80 kvadratmetrə yaxın panno vardı. Məscid bərpa ediləndə onun köçürülməsi qərara alındı. Belə bir işi bəlkə də indiyədək dünyada icra edən olmayıb. Biz onu tamamilə divardan çıxarıb Gəncə Dövlət Rəsm Qalereyasının binasının üzərinə montaj etdik. Sanki bu iş elə bu bina üçün yaradılmışdı. Biz işi hissə-hissə çıxardıq. Bir yerdə 2 sm, digər tərəfdə 20 sm divardan çıxırdı. Bununla biz italyan və türk mütəxəssislərini də, sözün əsl mənasında, təəccübləndirmişdik.

***

Həmsöhbətim məni rəsm əsərləri ilə tanış edir. Eyni zamanda Fərhad Hacıyevlə bağlı yaradılan muzey-guşə barədə məlumat verir. Burada ustadının ilk dəfə bərpa etdiyi H.Z.Tağıyevin fotosunun əsli və bərpa edilmiş nümunəsini görürəm. Eyni zamanda divarda Natiq müəllimin komandasının vaxtilə bərpa etdiyi İrəvanın Sərdar Sarayının fotoları da diqqətimi çəkir.

Ekspert deyir: “Bu əsərlər Gürcüstanda gizli saxlanılırdı. Vaxtilə bununla bağlı xeyli danışıqlar aparıldı. Bizə bu əsərləri bir şərtlə verdilər ki, bərpa edib sərgilədikdən sonra qaytaraq. Elə də etdik”.

Söhbətimiz zamanı arada fasilələr də yaranırdı. Çünki Natiq müəllim muzeyə müraciət edən vətəndaşların suallarını cavablandırırdı. Kimisi qədim gülabqabı, kimisi rəsm əsəri, kimisi də şəxsi, ailə arxivindən tikmə nümunəsini göstərib məsləhət alırdı.

Otaqdan çıxmağa hazırlaşanda yüzlərlə boş alışqanın bir yerdə qalaqlanması diqqətimi çəkdi. Bunu görən Natiq müəllim dedi ki, əvvəllər alışqanları istifadə edib atırmış. Sonradan yığaraq vaxtı olduqca müasir bir sənət əsəri hazırlamağa qərar verib...

Lalə Azəri