“Ni­za­mi bü­tün dövr­lə­rin bö­yük şai­ri­dir. Bu ba­xım­dan onun əsər­lə­ri dün­ya­nın di­gər öl­kə­lə­rin­də də ta­nın­ma­ğa la­yiq­dir. Təəs­süf ki, bu qüd­rət­li mü­tə­fək­ki­ri Qərb­də hə­lə də ki­fa­yət qə­dər ta­nı­mır­lar. Bi­zim də əsas məq­sə­di­miz Ni­za­mi­nin ir­si­ni dün­ya­ya yay­maq­dır”
   
   Ə­rəb və mü­səl­man dün­ya­sı­nın gör­kəmli alim­lə­rin­dən bi­ri, məş­hur İs­gən­də­riy­yə Ki­tab­xa­na­sı­nın di­rek­to­ru İs­ma­yıl Se­ra­gəl­din dün­ya miq­ya­sın­da ta­nınan şəx­siy­yət­dir. Tər­cü­me­yi-ha­lın­da çox­say­lı el­mi ti­tul­la­rı və mü­ka­fat­la­rı qeyd olu­nan ali­min 60-dək ki­ta­bı, bio­tex­ni­ka, el­min cə­miy­yə­tə fay­da­sı və s. möv­zu­lar­da 200-dən çox es­se­si müx­tə­lif dil­lər­də çap edi­lib. O, Qa­hi­rə Uni­ver­si­te­ti­ni mü­hən­dis­lik ix­ti­sa­sı üz­rə bi­tir­dik­dən son­ra Har­vard Uni­ver­si­te­tin­də (ABŞ) ma­gist­ra­tu­ra və dok­to­ran­tu­ra təh­si­li alıb. Azər­bay­can da da­xil ol­maq­la, on­lar­la öl­kə­nin uni­ver­si­tet­lə­ri­nin fəx­ri dok­to­ru­dur. Ni­za­mi Gən­cə­vi Bey­nəl­xalq Mər­kə­zi­nin və Mad­rid Klu­bu­nun həm­səd­ri­dir. Azər­bay­ca­na rəğ­bət bəs­lə­yən məş­hur alim­lə bu ya­xın­lar­da öl­kə­mi­zə sə­fə­ri za­ma­nı gö­rü­şüb söh­bət et­dik.
   
   - Siz Azər­bay­can mə­də­niy­yə­ti­nə xü­su­si vur­ğun­lu­ğu­nu­zu hər za­man qeyd edir­si­niz, ey­ni za­man­da Azər­bay­can real­lıq­la­rı­nın dün­ya­da ya­yıl­ma­sı­nı dəs­tək­lə­yən in­san­lar­dan­sı­nız. Ma­raq­lı­dır, bu rəğ­bət his­si nə­dən qay­naq­la­nır?
   - Azər­bay­ca­na, onun mə­də­niy­yə­ti­nə və ən əsa­sı da in­san­la­rı­na, gənc­lə­ri­nə hey­ra­nam. Azər­bay­can xal­qı­nın qo­naq­pər­vər­li­yi, dost­luq hiss­lə­ri mə­ni özü­nə cəlb edir. Mən ümu­miy­yət­lə, dün­ya­nın bü­tün mə­də­niy­yət­lə­ri­nə açıq in­sa­nam. Ey­ni za­man­da, dost­luq, rəğ­bət bəs­lə­di­yim öl­kə­lər­dən mə­nə müx­tə­lif ma­raq­lı la­yi­hə­lər­lə bağ­lı əmək­daş­lıq tək­li­fi edir­lər. Əl­bət­tə, bö­yük la­yi­hə­lə­rin, bö­yük ide­ya­la­rın hər bi­ri in­ki­şaf de­mək­dir. Azər­bay­can real­lıq­la­rı­nın dün­ya­da ya­yıl­ma­sı­na gə­lin­cə, dü­şü­nü­rəm ki, alim­lər hə­qi­qə­ti cə­miy­yə­tə və gə­lə­cək nə­sil­lə­rə ol­du­ğu ki­mi çat­dır­ma­lı­dır. Mi­sir Ərəb Res­pub­li­ka­sı Azər­bay­can tor­paq­la­rı­nın iş­ğal olun­ma­sı fak­tı­nı qə­bul edir və BMT-nin Dağ­lıq Qa­ra­bağ mü­na­qi­şə­si ilə bağ­lı qə­bul et­di­yi qət­na­mə­lə­rin ic­ra olun­ma­sı­nı is­tə­yir. Bu gün Azər­bay­ca­nın 20 fa­iz əra­zi­si er­mə­ni si­lah­lı qüv­və­lə­ri­nin nə­za­rə­ti al­tın­da­dır. Azər­bay­can əha­li­si­nin ağır mü­ha­ri­bə şə­rai­tin­dən əziy­yət çək­mə­si­nə təəs­süf edi­rəm və ümid edi­rəm ki, Qa­ra­bağ mü­na­qi­şə­si tez­lik­lə sülh yo­lu ilə həll olu­na­caq.
   - Ərəb və mü­səl­man dün­ya­sın­da el­min ye­ni in­ki­şaf mər­hə­lə­si­nə qə­dəm qoy­ma­sın­da bö­yük əmə­yi olan gör­kəm­li alim ki­mi İs­lam aləmində Azər­bay­ca­nın ro­lu­nu ne­cə də­yər­lən­di­rir­si­niz?
   - Bu gün mü­səl­man­lar dün­ya­nın de­mək olar ki, hər ye­rin­də ya­şa­yır­lar, İs­lam di­ni Av­ro­pa­ya, Af­ri­ka və Ame­ri­ka­ya qə­dər ya­yı­lıb. Bü­tün bu müx­tə­lif­lik və zən­gin­lik müa­sir dün­ya­da mü­səl­man alə­mi­nin üzə­ri­nə müəy­yən öh­də­lik­lər qo­yur. Bu öh­də­lik­lər isə ça­lış­maq və öy­rən­mək, müa­sir tex­no­lo­gi­ya­dan ya­rar­lan­maq­dır. Çün­ki müx­tə­lif mil­lət­lə­rin təm­sil olun­du­ğu İs­lam öl­kə­lə­ri iq­ti­sa­di ba­xım­dan sü­rət­lə in­ki­şaf et­mək­lə ya­na­şı, öz də­yər­lə­ri­ni, mə­də­ni irs­lə­ri­ni də ya­şa­dır­lar. Azər­bay­can da İs­lam dün­ya­sı­nın bir par­ça­sı ki­mi çox va­cib öl­kə­dir. Coğ­ra­fi ba­xım­dan Şərq və Qər­bin qov­şa­ğın­da yer­ləş­mək­lə mü­hüm əhə­miy­yət da­şı­yır. Azər­bay­can cə­miy­yə­ti mə­də­ni müx­tə­lif­li­yi ilə se­çi­lir, fərq­li mə­də­niy­yət­lə­rə açıq­dır. Bu öl­kə­də ta­ri­xən çox is­te­dad­lı in­san­lar ya­şa­yıb, bu gün də ya­şa­yır­lar. On­lar öz fəa­liy­yət­lə­ri ilə İs­lam dün­ya­sı­na, İs­lam mə­də­niy­yə­ti­nə töh­fə­lər ve­rir­lər.
   - Si­zin əmək­daş­lıq çər­çi­və­sin­də hə­ya­ta ke­çir­di­yi­niz bö­yük la­yi­hə­lə­ri­niz­dən bi­ri də Ni­za­mi Gən­cə­vi Bey­nəl­xalq Mər­kə­zi­dir. Mər­kə­zin əsas məq­sə­di nə­dir?
   - Ni­za­mi Gən­cə­vi hey­rə­ta­miz bir şəx­siy­yət­dir. Azər­bay­can özü­nün da­hi oğ­lu ilə fəxr edə bi­lər. O tək­cə əsər­lə­ri müx­tə­lif dil­lə­rə tər­cü­mə olun­muş bö­yük şa­ir de­yil, eyni zaman­da də­rin el­mi sa­va­da ma­lik, döv­rü­nün və bü­tün za­man­la­rın ən mü­tə­rəq­qi in­san­la­rın­dan bi­ri olub. Ni­za­mi zo­ra­kı­lı­ğın əley­hi­nə çı­xış edib, hər za­man qa­dı­na hör­mət­lə ya­na­şıb. İn­san­la­ra məs­lə­hət gö­rür­dü ki, baş­qa mə­də­niy­yət­lə­rə açıq olun və on­lar­dan öy­rə­nin. Bu­nu de­mək­lə şai­rin əsas məq­sə­di bu idi ki, in­san­lar mə­də­niy­yət­lə­rin ya­rat­dı­ğı müd­rik­lik in­ci­lə­rin­dən ya­rar­lan­sın­lar. Ni­za­mi fi­lo­sof, mü­tə­fək­kir ki­mi çox qüd­rət­li bir şəx­siy­yət­dir. O bü­tün dövr­lə­rin bö­yük şai­ri­dir. Bu ba­xım­dan onun əsər­lə­ri dün­ya­nın di­gər öl­kə­lə­rin­də də ta­nın­ma­ğa la­yiq­dir. Təəs­süf ki, şai­ri Qərb­də hə­lə də ki­fa­yət qə­dər ta­nı­mır­lar. Bi­zim də əsas məq­sə­di­miz Ni­za­mi­nin ir­si­ni ya­şat­maq və yay­maq­dır. Mər­kəz həm də mə­də­ni la­yi­hə­lər, müx­tə­lif təd­bir­lər üçün mə­kan ol­ma­lı­dır. Ni­za­mi Gən­cə­vi Bey­nəl­xalq Mər­kə­zi dün­ya­nın bir sı­ra mə­də­niy­yət mər­kəz­lə­ri ilə əmək­daş­lıq edir və gə­lə­cək­də bu­nu da­ha da in­ten­siv­ləş­dir­mək niy­yə­tin­də­yik. Mər­kə­zin həm­tə­sis­çi­lə­rin­dən olan Mad­rid Klu­bu­nun təc­rü­bə­sin­dən, əmək­daş­lı­ğın­dan da fay­da­la­nı­rıq. Ça­lı­şı­rıq ki, Ni­za­mi Gən­cə­vi Bey­nəl­xalq Mər­kə­zi­nə bü­tün öl­kə­lə­ri cəlb edək.
   - Ye­ri gəl­miş­kən, siz “Gən­cə şə­hə­ri­nin 4 min il­lik keç­mi­şi” la­yi­hə­si­nin rəh­bə­ri­si­niz. La­yi­hə­nin ak­tual­lı­ğı nə­dən irə­li gəl­di?
   - “Gən­cə şə­hə­ri­nin 4 min il­lik keç­mi­şi” bir təd­qi­qat la­yi­hə­si­dir. Biz əv­vəl­cə əl­də et­di­yi­miz ma­te­rial­la­ra bax­dıq. Bun­dan əv­vəl Gən­cə­nin 2500 il ya­şı ol­du­ğu bil­di­ri­lir­di. La­kin şə­hə­rin ya­şı ilə əla­qə­dar ABŞ-ın Smit­son İns­ti­tu­tu­nun mü­tə­xəs­sis­lə­ri tə­rə­fin­dən apa­rı­lan ana­liz­lər­dən bəl­li ol­du ki, bu ta­rix da­ha qə­dim­dir. Gən­cə­nin ən qə­dim his­sə­si Zur­na­bad de­yi­lən əra­zi­dir. Bu­ra­da­kı qa­la di­va­rı­nın daş­la­rı­nı bir-bi­ri­nə bir­ləş­di­rən ya­pış­dı­rı­cı mad­də­dən nü­mu­nə gö­tü­rü­lə­rək Smit­son İns­ti­tu­tu­na kim­yə­vi ana­li­zə gön­də­ri­lib. Hə­min ana­li­zin nə­ti­cə­si­nə əsa­sən, Gən­cə­nin 4000 il ya­şı­nın ol­ma­sı qə­naə­ti­nə gə­li­nib. Gən­cə şə­hə­ri­nin 4000 il­lik keç­mi­şi la­yi­hə­si­nin rəh­bər­lə­ri mə­nim­lə ya­na­şı, Lat­vi­ya­nın keç­miş pre­zi­den­ti Vay­ra­ Vi­ke Frei­ber­qa və Smit­son İns­ti­tu­tu Mil­li Mu­ze­yi­nin rəh­bə­ri Pol Tey­lor­dur. Biz bu ma­te­rial­la­ra el­mi də­yər­lən­dir­mə­dən son­ra ye­ni­dən bax­ma­lı­yıq. Gən­cə­nin ya­şı ilə bağ­lı rəs­mi rəy açıq­la­nan­dan son­ra Azər­bay­ca­nın döv­lət baş­çı­sı­nın bu­na da­ir sə­rən­cam im­za­la­ya­ca­ğı göz­lə­ni­lir.
   La­yi­hə­nin va­cib­li­yi­nə gə­lin­cə, in­san­lar öz ta­rix­lə­ri­ni bil­mə­li­dir. Mə­sə­lən, mən Mi­si­rin qə­dim ta­ri­xi, er­kən si­vi­li­za­si­ya­nın mey­da­na gəl­di­yi mə­kan ol­ma­sı ilə fəxr edi­rəm. İn­san­lar bil­mə­li­dir ki, Gən­cə də qə­dim ya­şa­yış ye­ri olub və bu­ra­da da er­kən mə­də­niy­yə­tin iz­lə­ri möv­cud­dur. Bu ta­ri­xi öy­rən­mək in­san­lar üçün va­cib­dir. Ey­ni za­man­da, Gən­cə­nin ya­şı­nın də­qiq­ləş­mə­sin­də məq­səd­lər­dən bi­ri də bu şə­hə­rin UNES­CO-nun si­ya­hı­sı­na sa­lın­ma­sı­dır.
   - Son za­man­lar dün­ya­da mə­də­niy­yət­lə­rin bir ara­ya gə­lib dia­loq qur­ma­sı, bir sı­ra mə­sə­lə­lə­rin həl­li­nə məhz mə­də­niy­yət­lə­ra­ra­sı dia­loq müs­tə­vi­sin­dən ya­naş­ma ak­tual­la­şıb. Siz BMT-nin Si­vi­li­za­si­ya­lar Al­yan­sı­nın mə­də­niy­yət­lə­ra­ra­sı dia­loq üz­rə xü­su­si sə­fi­ri­si­niz. Bu ami­lin in­ki­şa­fı ba­xı­mın­dan Ni­za­mi Gən­cə­vi ir­si­nin əhə­miy­yə­ti­ni ne­cə də­yər­lən­di­rir­si­niz?
   - Ni­za­mi Gən­cə­vi­nin əsər­lə­rin­də bu gün­lə səs­lə­şən ide­ya­lar, ya­naş­ma­lar çox­dur. Bu­nu da­ha də­rin­dən qav­ra­saq köh­nə ste­reo­tip­lə­ri də­yi­şə bi­lə­rik. Çün­ki in­san­lar qə­dim si­vi­li­za­si­ya­la­rın toq­quş­ma­sın­dan da­nı­şır. La­kin Ni­za­mi­ni da­ha ya­xın­dan ta­nı­maq­la gö­rə bi­lə­rik ki, bu be­lə de­yil. Bi­zim ümu­mi cə­hət­lə­ri­miz var. Də­yər­li əsər­lə­ri­n ya­ra­dı­cı­sı olan Ni­za­mi Gən­cə­vi tək­cə Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın in­ki­şa­fın­da de­yil, ey­ni za­man­da, dün­ya mə­də­niy­yə­ti­nin in­ki­şa­fın­da bö­yük rol oy­na­yıb. Ni­za­mi Şərq ədə­biy­ya­tı­nın və mə­də­niy­yə­ti­nin ata­sı­dır. Dün­ya mə­də­niy­yə­ti­nin əf­sa­nə­si, in­san­lı­ğın ən uca zir­və­si­nə yük­sə­lən şai­rin əsər­lə­ri də bu­nu təs­diq­lə­yir. Şeks­pi­rin “Ro­meo və Cül­yet­ta” əsə­rin­dən Şər­qin ro­man­tik əsər­lə­ri­nə qə­dər bir çox müəl­lif­lər Ni­za­mi­dən il­ham­la­nıb­lar. Şa­ir bi­zə qo­yub get­di­yi irslə baş­qa mə­də­niy­yət­lə­rə ne­cə açıq ol­ma­ğı gös­tə­rib. Mü­səl­man dün­ya­sı ye­tiş­dir­di­yi da­hi Ni­za­mi ki­mi şəx­siy­yət­lə­ri ilə bə­şə­riy­yə­tə bö­yük töh­fə­lər ve­rib. Bu in­san­lar öz fəa­liy­yət­lə­ri ilə İs­lam di­ni­nin müx­tə­lif cə­hət­lə­ri­ni gös­tə­rib­lər. Təəs­süf ki, bə­zi­lə­ri bu­nu unu­dub və on­la­ra xa­tır­lat­maq la­zım­dır.
   - Si­zin be­lə bir fik­ri­niz var: “Elm hə­mi­şə ideo­lo­gi­ya­ya qa­lib gə­lə­cək, alim­lər hə­qi­qət­lə­ri müəy­yən­ləş­di­rə­rək cə­miy­yə­tə çat­dır­maq­la Şərq və Qərb ara­sın­da bir kör­pü ya­rat­mış olur­lar”. Ma­raq­lı­dır, Şərq və Qərb ara­sın­da dia­loq ya­ra­na bi­lər­mi? Bu­na ne­cə na­il ol­maq olar?
   - Bu bir ba­xış­dır, onun tət­biq edil­mə­si və ge­niş­lən­di­ril­mə­si la­zım­dır. De­yim ki, elm­lər asan­lıq­la bir ara­ya gə­lir. Mə­sə­lən, əgər Avstri­ya, Hin­dis­tan, Ame­ri­ka, Bra­zi­li­ya və Azər­bay­can­dan kim­ya­çı­lar bir ye­rə top­laş­sa­lar, bir­lik­də kim­ya­dan da­nı­şa­caq­lar və bu elm va­si­tə­silə ara­la­rın­da ümu­mi bir dil ya­ra­nır. Be­lə­lik­lə, heç bir prob­lem ol­mur. La­kin biz is­tə­məz­dik ki, yal­nız bir mə­də­ni iden­tik­li­yi­miz ol­sun. Bu çox da­rıx­dı­rı­cı olar­dı. Dü­şü­nün, siz müx­tə­lif gül­lə­ri gör­mək, quş­la­rın sə­si­ni din­lə­mək is­tə­yir­si­niz. An­caq dün­ya­da yal­nız bir rəng­də gül gör­mək, bir mah­nı din­lə­mək çox ma­raq­sız olar­dı. Mə­də­niy­yə­tin öl­çü­sü ba­xı­mın­dan biz müx­tə­lif­lik is­tə­yi­rik. Elm bi­zə fakt­la­rı aş­kar et­mə­yə, Şərq və Qərb ara­sın­da ümu­mi kör­pü ya­rat­ma­ğa kö­mək edir. Be­lə­lik­lə, biz elm va­si­tə­si­lə kör­pü qu­ru­ruq. İdeo­lo­gi­ya­lar isə mə­də­ni müx­tə­lif­lik­dən is­ti­fa­də edə­rək bu kör­pü­nü da­ğıt­ma­ğa cəhd edir. Ni­za­mi də öz əsər­lə­rin­də mə­də­ni müx­tə­lif­li­yi təb­liğ edir­di. O de­yir­di: “Mən özü­mü di­gər baş­qa mə­də­niy­yət­lə­rə aç­mı­şam. Ərəb, fars, yə­hu­di­lər­dən müd­rik­lik in­ci­lə­ri gö­tü­rü­rəm”. Bu o de­mək­dir ki, bi­zim hər bi­ri­miz müx­tə­lif­lik­dən fay­da­la­na bi­lə­rik.
   İ­kin­ci Dün­ya mü­ha­ri­bə­si za­ma­nı Qərb­də in­san­lar bir-bi­ri­lə­ri­ni öl­dü­rür, qa­na bo­ya­yır­dı­lar. Mü­ha­ri­bə­dən son­ra isə ora­da gənc nə­sil mey­da­na gəl­di. İn­di mə­sə­lən, gənc al­man, gənc fran­sız be­lə bir mü­ha­ri­bə­nin baş ver­di­yi­ni tə­səv­vür də et­mir. Di­gər tə­rəf­dən, “Ü­mu­mi Av­ro­pa” ide­ya­sı əsa­sın­da sər­həd­lər ara­dan gö­tü­rü­lür, mə­də­niy­yət­lər bir-bi­ri­nə in­teq­ra­si­ya edir. Bu­nun özü də həm ey­ni­lik, həm də müx­tə­lif­lik­dir. Av­ro­pa­da ya­ran­mış bu və­ziy­yət in­san­la­rın zo­ra­kı­lıq ol­ma­dan bir­gə ya­şa­yış­la­rı­nı və bir-bi­ri­lə­rin­dən ne­cə öy­rə­nə bil­mə­lə­ri­ni gös­tə­rir. Gör­dü­yü­nüz ki­mi, hər yer­də ey­ni­lik və müx­tə­lif­lik prob­le­mi var. La­kin biz prob­lem­lə­rin dost­pər­vər və de­mok­ra­tik yol­la həl­li­ni öy­rə­ni­rik. Bu is­ti­qa­mət­də də hə­rə­kət et­di­yi­mi­zə gö­rə da­ha yax­şı nə­ti­cə­lər əl­də edi­rik. De­mək is­tə­yi­rəm ki, Şərq və Qərb ara­sın­da dia­loq da sülh, mə­də­niy­yət­lə­rin bir ara­ya gə­ti­ril­mə­si yo­lu ilə qu­rul­ma­lı­dır.
   - Rəh­bər­lik et­di­yi­niz İs­gən­də­riy­yə Ki­tab­xa­na­sın­da Azər­bay­ca­na yer ay­rı­lır­mı?
   - Azər­bay­can­la Mi­sir ara­sın­da el­mi əmək­daş­lı­ğın in­ki­şa­fı va­cib­dir və İs­gən­də­riy­yə Ki­tab­xa­na­sı da bu in­ki­şa­fı dəs­tək­lə­yir. Əl­bət­tə, ki­tab­xa­na­mız­da Azər­bay­can ki­tab­la­rı var, çün­ki in­san­lar bu nəşr­lə­ri də oxu­maq is­tə­yir­lər. İn­di in­ter­net dün­ya­nı də­yi­şib. Bu gün biz çox iş­lə­ri həm də rə­qəm­sal for­ma­da hə­ya­ta ke­çi­ri­rik. İs­gən­də­riy­yə Ki­tab­xa­na­sı bu gün dün­ya­nın ən yax­şı ki­tab­xa­na­sı he­sab olu­nur. Qeyd edim ki, mən Dün­ya Rə­qəm­sal Ki­tab­xa­na­sı­nın səd­ri­yəm. Bu, 17 öl­kə­nin 100 ki­tab­xa­na­sı­nın la­yi­hə­si­dir. Bu sı­ra­ya dün­ya­nın ən bö­yük ki­tab­xa­na­la­rı da­xil­dir və biz bu for­ma­da mü­ba­di­lə apa­rı­rıq. Ey­ni za­man­da, İs­gən­də­riy­yə Ki­tab­xa­na­sı həm də bö­yük mər­kəz­dir. Onun 10 el­mi-araş­dır­ma ins­ti­tu­tu var. Ki­tab­xa­na­ya həm­çi­nin 19 mu­zey da­xil­dir, 4 in­cə­sə­nət qa­le­re­ya­sı, bö­yük konf­rans, kom­pyu­ter-in­for­ma­si­ya, təd­qi­qat mər­kəz­lə­ri­miz fəa­liy­yət gös­tə­rir. San-Fran­sis­ko­da in­ter­net ar­xi­vi­mi­zin ye­ga­nə su­rə­ti möv­cud­dur. Ümu­miy­yət­lə, dün­ya­nın çox­lu mə­də­niy­yət və araş­dır­ma mər­kəz­lə­ri ilə əmək­daş­lıq edi­rik, bu sı­ra­da Azər­bay­ca­nın ki­tab­xa­na və elm mər­kəz­lə­ri­ni də gör­mək is­tə­yi­rik.
   - Azər­bay­ca­na tez-tez gə­lir­si­niz. İn­san­la­rı­mı­za nə ar­zu­layar­dı­nız?
   - Bu­ra­da özü­mü evim­də­ki ki­mi hiss edi­rəm. İna­nı­ram ki, azər­bay­can­lı­lar mu­si­qi, mə­də­niy­yət, ədə­biy­yat, elm və tex­no­lo­gi­ya­ya olan sev­gi­lə­ri­ni hər za­man ya­şa­da­caq­lar. On­la­ra hə­mi­şə be­lə ol­ma­ğı ar­zu edi­rəm.
   
   Meh­pa­rə