Filologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, millət vəkili, Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin müdiri Nizami Cəfərovun sentyabrın 21-də 55 yaşı tamam olur. Onunla Atatürk Mərkəzində görüşüb söhbət etdik. İlk sualımız da elə sadaladığımız vəzifə, fəxri ad və elmi dərəcələri ilə bağlı oldu.

- Bu günə qədər bir sıra titullar qazanmısınız. Maraqlıdır, Nizami Cəfərov daha çox onlardan hansı ilə təqdim olunmağı sevir?
- Mənim üçün öz ad və soyadımla təqdim olunmaq əsasdır. Çünki onları sonradan, çalışaraq, uğrunda xüsusi mübarizə apararaq əldə etməmişəm. Sadəcə, həyat elə gətirib ki, universitetə daxil olmaq lazım idi və mən də filologiya fakültəsinə daxil oldum. Sonra bu sahədə elmi işlə, müəyyən qədər jurnalistika, elm, ədəbiyyat məsələləri ilə məşğul oldum, müəllimlik etdim. Yəni iş necə gətirdisə, ona uyğun adları da verdilər. Bəzən olur ki, bir ad uğrunda mübarizə aparırlar, verəndə də deyirlər ki, heç mən bunu istəmirdim, özləri verdilər. Mənim üçün maraqlı o olub ki, istənilən adı hörmətlə, ləyaqətlə, istəklə alasan. İş elə gətirib ki, mən bir çox adlarımı, vəzifələrimi seçki ilə qazanmışam. Məsələn, filologiya fakültəsində “Ümumi dilçilik kafedrası”nın müdiri, millət vəkili, hətta elmi adları. Amma Atatürk Mərkəzinin müdirliyinə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin məsləhəti ilə, onun sərəncamı ilə təyin olunmuşam. Belə böyük tarixi şəxsiyyətin öz təşəbbüsü ilə məni Atatürk Mərkəzi kimi bir quruma rəhbər təyin etməsi mənim üçün ən böyük fəxrdir. Ulu öndər mənim haqqımda yaxşı sözlər deyib. Mənim üçün bu həqiqətən tarixdir. Bundan sonra artıq xüsusi tərif eşitməyə o qədər həvəsim yoxdur. Bundan yüksək tərif ola bilməz.
- İki 5-in arasında özünüzü necə hiss edirsiniz?
- 50 yaşıma çatanda müəyyən qədər hiss-həyəcan keçirdim ki, artıq qocalıq yaxınlaşır və istər-istəməz onunla barışmaq lazımdır. Yəni elə hadisələr, münasibətlər, hərəkətlər var ki, o yaşa qədər özünə, ola bilər, qadağalar qoymursan. Məşhur bir deyim var: “Şərəfini bu dünyaya gələndən qorumalısan”. Mütləq müəyyən hədlər qoymaq lazımdır. Elə adamlar var ki, özlərini təcrid edirlər. Amma daim göz önündə olan insanlar üçün özlərinə ölçü-hüdud qoymaları çətin olsa da, buna məcburdurlar.
- Cəmiyyətdə hər zaman parlaq görünən insanlardansınız. Yəqin bu həm də sizin çox tez məşhurlaşmağınızla əlaqədardır.
- Tez məşhurlaşmağın üstün cəhətləri də var. İnsan məşhurlaşmaq, ortada olmaq istəyir. Bu, insana xas olan bir haldır - anadan olandan özünü təsdiq, sübut etmək, şöhrətlənməyə can atır. Bu gün dünyada elə insanlar var ki, az qala bütün vasitələrə əl atır ki, məşhurlaşsın və buna təbii yanaşmaq lazımdır. Amma belə bir paradoks da var: məşhurlaşdıqca tədricən hiss edirsən ki, bu hələ hər şey demək deyil. Daha mükəmməl dəyərlər var, bir stabil həyat yaşamaq, təmkinli, mümkün qədər qovğalardan uzaq olmaq. Məşhurluq belədir ki, ortada olursan, çoxlu münasibətlərlə, münaqişələrlə qarşılaşırsan və bu münaqişələrdə iştirak etməli olursan. Xüsusilə bu millət vəkilliyində baş verir. Elmdə də elmi münaqişələr, karyera uğrunda mübarizələr olur. Sən istəsən də, istəməsən də, bir də görürsən ki, həmin münaqişənin ortasındasan. O halda, gərək, hər şeydən tamamilə imtina edəsən. Amma bu da normal deyil. Hər halda yaşın artması adama hörmət, nüfuz, müəyyən qədər təvazökarlıq gətirir və mən bunu hiss edirəm. Yəni düşünürəm ki, yaşlanmaq hər halda yaxşıdır. Düzdür, istər-istəməz gənclik nostalgiyasını hiss edirsən, duyursan, sənin daxilindən çıxmır. Məsələn, düşünürsən ki, 20-30 yaşlarımda 1 aya 1 kitab yazardım. Amma artıq yaşın elə vaxtı gəlir ki, 1 aya bir məqaləni yaza bilmirsən. Yəni söhbət yaxşı yazıdan gedir. Yaxud auditoriyada gündə 6 saat mühazirə oxuya bilirdim, amma indi onu oxuya bilmirsən. Bu da nostalgiya doğurur. Amma bununla yanaşı oturub fikirləşəndə ki, o yaşlarımda oxuduğum mühazirələrdə mənasız məqamlar da çox olub, indi daha onları deyə bilmirsən, daha ağıllı qənaətlərə gəlirsən, onda görürsən ki, bəli, yaşın əhəmiyyəti var. Xüsusilə humanitar sahədə elm adamına mütləq yaş lazımdır. Amma dəqiq elmlərdə cavanlıq lazımdır. Məncə, dəqiq elmlər gimnastika kimidir. Məsələn, mən 60, 70, 80 yaşında böyük riyaziyyatçı görməmişəm. Amma 20-30 yaşlarında parlayan, böyük riyazi düşüncəyə malik olanlar mütəfəkkirə, filosofa çevrilə bilərlər.
- Yeri gəlmişkən, müsahibələrinizdən birində demisiniz ki, ən böyük işlər 40-50 yaş arasında görülür. Yəni sizcə, 50 yaşdan sonra ambisiyalar bitir?
- Nə qədər desək də, 50-dən sonra yaşlanırsan. Amma elə istedadlı insanlar ola bilər ki, onların yaxşı işləri 60-70 yaşda da meydana çıxa bilər. Məsələn, mənim dostum, ustadım, çox sevdiyim Nəriman Həsənzadənin şeirlərini bu gün oxuyuram və görürəm ki, hətta bu yaşında da olduqca nəhəng fikirləri, ideyaları var. Yəni 40-50 yaşlarında yazdıqlarından heç fərqlənmir. Amma bu xüsusi insanlardır. Yəni bunlar istisna hallardır. Akva yaş dövrü deyilən bir dövr var: dünyanın bütün dahi filosofları özlərinin ciddi kəşflərini, ideyalarını məhz 40-50 yaşlarında ortaya qoyublar. Bu fəlsəfi düşüncə üçün müəyyənləşmiş təcrübədir.
- 55 yaş üçün 50-dən çox kitab gözəl nəticədir. Bu kitabların da maraqlı adları var: məsələn, “Füzulidən Vaqifə qədər”. Vaqifdən kimə qədər gəlmək istərdiniz?
- Bir məqalə də yazmışdım “Vaqifdən Səməd Vurğuna qədər”. Amma sonra adını dəyişib “Vaqifin Vurğunu və Vurğunun Vaqifi” qoydum. Ədəbiyyatı, mədəniyyəti mərhələlərlə, impulslarla öyrənmək üsulu mənim üçün maraqlı olub. Yəni istənilən bir hadisə olanda çalışıram, onu mütləq tarix kimi dərk edim. Humanitar sahədə müxtəlif tədqiqatçılar tanıyıram. Onların bəziləri tarixə meylli deyil. Məsələn, böyük türk filosofu Rza Tofiq “Mən tarixə inanmıram və tarixdən nə isə götürüləcəyinə də şübhə edirəm” deyib. Eyni zamanda yüzlərlə filosof da tarixi düşüncəlidir. Tarixə meylliliyim, görünür, mənim müəllimliyimdən irəli gəlir. Müəllimin bir üstün cəhəti var, çalışır ki, hər şeyi yerli-yataqlı yazsın. Onun həmişə belə bir təsəvvürü var ki, bircə savadlı odur, qarşısındakı auditoriya o qədər savadlı deyil. Bu iddiadır, amma yaxşı iddiadır. Ona görə də müəllim daha çox öyrətməyə çalışır və artıq bu onun missiyasına çevrilib. Amma mən onun çətinliyini də görmüşəm. Məsələn, Milli Məclisə seçkilərdə müəllimlik etmək həvəsinə düşəndə çətinliklərlə üzləşirsən.
- Söhbətlərinizdə, müsahibələrinizdə müəllimlik peşəsindən xüsusi sevgi ilə danışırsınız. Sanki ən yaxşı xüsusiyyətlərinizi bu peşəyə bağlayırsınız. Elə götürək, sizə öz kitablarına ön söz yazmaq üçün müraciət edənlərin hər birinə müsbət cavab verməyinizi...
- Müəllimlik elə bil ki, mənim təbiətimdədir. Atam, əmim, dayım da müəllim olub. Sonra da mən universitetdə uzun illər müəllim işləmişəm. Özü də hiss etmişəm ki, bu mənim daxilimdən gəlir. Bu peşə mənə çox şey verib. Çünki yaxşı müəllim, hətta özü büruzə verməsə də, öyrənir. Bəli, kitablara ön söz yazmağım da müəllimlikdən irəli gəlir. Yəni mümkün qədər imtina etmirəm. Amma hərdən fikirləşirəm ki, nə olsun ki, yox demirəm, bir az mənə də yazıqları gəlsin. Mən heç vaxt kitabımı kiməsə verib demirəm ki, buna ön söz yaz. Amma kimsə mənə desə ki, gətir yazım, məmnuniyyətlə verərəm. Hətta ən yaxşı kitablarımın da üstünü yazıb kiməsə verməyə utanıram. İndi də çox mürəkkəb bir vəziyyət yaranıb: gərək kitabını ora-bura göndərəsən. Bu da məni təmin etməyən məqamdır. Hər halda görürəm ki, kitablarımı axtarır, oxuyurlar. Amma bununla yanaşı yaxşı tərəfi də odur ki, televiziyada bir az çox çıxış edirəm və çox zaman da nə bilirəm onu da deyirəm.
- Bəlkə də uğurlarınızın kökündə bu sadəlik və təvazökarlıq dayanır. Xalqla elmi dildə deyil, sadə dildə danışmaq...
- Bu da yenə də ilk növbədə müəllimlikdən gəlir. Müəllimin dərin düşünmək haqqı var, amma o düşüncəni qəlizləşdirmək haqqı yoxdur. Elə ağır cümlələrlə elə mürəkkəb məqalələr, əsərlər yazaram ki, heç kim oxuyub başa düşməz, deyərlər dahidir. Amma bu çox getmir. Dünyada səndən də dahilər var və 3-5 il sonra yazın əlinə keçəndə deyərlər ki, qondarmadır. Yadımdadır, universitetdə bir az əllaməlilik edib elm dilində danışanda, müəllimimiz Mir Cəlal Paşayev deyərdi ki, adam dilində danış. Yəni sadə və aydın ifadə edə biləcəyini elə də deməlisən. Fikrini sadə ifadə etməkdən heç vaxt çəkinmək lazım deyil.
- Həyatınızı ədəbiyyatın hansı janrına bənzədərdiniz?
- Qoşmaya. Əslində bütün janrlarda model var. Amma, görünür, qoşmanın dördlüyü, dörd ölçülülük həcmi mənim üçün daha münasibdir. Elə bil ki, dünyanın da modeli dörd ölçüdür.
- İnsanlar müəyyən yaşa gəlib çatdıqdan sonra memuar yazmağa başlayırlar. Doğrudur, bu hələ sizin üçün tezdir. Amma belə bir istəyiniz varmı?
- Mənə elə gəlir ki, tez deyil. 5-6 il bundan əvvəl “Bir dilçinin xatirələri” adlı bir kitabça yazdım. Sabah “Bir ədəbiyyatşünasın xatirələri”, “Bir millət vəkilinin xatirələri”ni də yaza bilərəm. Məncə, bu gün bu janr həm də ən çox oxunan janrdır. İnsanlar bir-birinin tərcümeyi-halını çox qəribə bir maraqla oxumaq istəyir. Təsadüfi deyil ki, 80-ci illərin sonu - 90-cı ilin əvvəllərindən ədəbiyyat oxunmadı. Amma elə həmin illərdə məşhur insanlar haqqında bioqrafik kitablar oxunmağa başladı. Hərdən hiss edirəm ki, bu mövzu mənim üçün də maraqlıdır. Çünki bu gün insanlar praktiklik istəyir. Cəmiyyət hər dəqiqə bizə təlqin edir ki, konkret adamların tərcümeyi-hallarını, xarakterlərini bilək.
- Milli Məclisdə Mədəniyyət komitəsinin sədrisiniz, bu da istər-istəməz ölkədə gedən mədəni prosesləri detallarına qədər bilməyinizi vacib edir. Bu baxımdan ölkədə bugünkü mədəni proseslər haqqında fikirləriniz maraqlı olardı...
- Azərbaycanda mədəniyyət müstəqillik dövründə surətlə inkişaf edib. O şeyləri ki, biz deklarativ olaraq deyirdik, Füzuli, Nizami, aşıq sənətimiz, Gəncəmiz, Naxçıvanımız, mədəniyyət mərkəzlərimiz, elə bil ki, çoxu bizdən uzaqda idi. Lakin onların hamısı gəldi bizim həyatımıza. Bu gün biz mədəniyyətimizlə tarixindən bəri bir yerdəyik, onunla polemika apara bilirik. Hətta bu gün mədəniyyətsiz bir adam çıxıb Füzulini, Səməd Vurğunu, Vaqifi, Cəlil Məmmədquluzadəni təhqir də edir. Bu, təbii ki, böyük qüsur, naqislikdir. Bununla yanaşı polemikadır. Onlar bizim yanımızdadır və artıq canlı hadisə kimi onlarla polemika aparır, müzakirə edirlər. Onları artıq reallıq kimi qəbul edirlər. Çünki biz mədəniyyətimizi kənarda olan bir hadisə kimi görüb sadəcə olaraq ondan başımızın üstünə tutulan günlük kimi istifadə etmirik. Ona daxilimizdəki hadisə kimi yanaşırıq. Biz zaman-zaman özümüzü başqa xalqların arasında kompleksli hiss etmişik. İkinci, üçüncü dərəcəli millət saymışıq. İndi artıq gördük ki, Bakı şəhərində də Moskvadakı, Parisdəki, Berlindəki kimi hotellər ola bilər. Biz artıq o mədəni gerilik kompleksindən uzağıq, bundan xilas olmuşuq. Biz xaricə açıldıq, dünya da Azərbaycana gəldi. Yəni dünya ilə birgə yaşamağın modellərini öyrəndik, mənimsədik ki, bu da bizi kompleksdən azad etdi. Bunun üçün də, əlbəttə, dövlətin mədəniyyət siyasətinin düzgün olması əsas idi: həm milli, həm də ümumbəşəri. Milliliklə ümumbəşərilik bəzi dövlətlərin mədəniyyət siyasətini üz-üzə qoysa da, bizdə belə olmadı. Çünki bizim mədəniyyətimiz kifayət qədər güclüdür və öz mədəniyyətimizi kifayət qədər mənimsəyiriksə, istənilən mədəniyyətin qarşısında aşağı şəkildə yox, bərabər tərəfdaş səviyyəsində dayana bilirik. Bir də məni daha çox təmin edən bir məqam var. Milli Məclisin Mədəniyyət komitəsinin sədri üçün bu bəlkə bir qədər yaxşı hal sayıla bilməz - amma mən hiss edirəm ki, biz nə qədər mükəmməl mədəniyyət haqqında qanunlar hazırlayırıqsa, görürük ki, proseslər bu qanunlardan daha surətlə inkişaf edir. Bu çox yaxşıdır. Yaxşı olmayan o olardı ki, biz çox mükəmməl qanunlar hazırlayaq, amma mədəniyyətimiz o surətlə inkişaf etməsin.

Mehparə Sultanova