“Dirijorluq çox çətin, amma həm də gözəl sənətdir...”

Həmişə dirijorlarla müsahibə mənə çox çətin gəlib. Rastlaşdıqlarım ya heç danışan olmayıb, ya da 2-3 cümləlik suallarıma “bəli”, “xeyr”, “yəqin”, “ola bilər” kimi mənə görə “yolaverdi”, ümumi cavablar veriblər. Düzü, Akademik Opera və Balet Teatrının dirijoru Xalq artisti, Prezidentin fərdi təqaüdçüsü, Bakı Musiqi Akademiyasının professoru Cavanşir Cəfərovla müsahibəyə də bu ovqatda getmişdim. Amma sağ olsun, məni yanıltdı və uzun, maraqlı, bir az da yaradıcı müzakirə xarakterli söhbətimiz oldu.

Qısa təqdimat üçün deyim ki, Cavanşir Cəfərov Rimski-Korsakov adına Sankt-Peterburq Dövlət Konservatoriyasının Dirijorluq fakültəsini bitirib. 1979-cu ildə Bakıya qayıtdıqdan sonra Dövlət Opera və Balet Teatrının direktoru Azər Rzayevin dəvəti ilə xormeyster vəzifəsinə təyin olunur. Simfonik orkestrin dirijoru kimi ilk dəfə Ü.Hacıbəylinin “Koroğlu” operasından uvertüranın və “Çənlibel” xorunun ifası ilə çıxış edir. 1985–1990-cı illərdə Musiqili Komediya Teatrında əvvəl dirijor, sonra baş dirijor olur. 1996-cı ildən dirijorluq fəaliyyətini Opera və Balet Teatrında davam etdirir.

Əslində, tərcümeyi-halı çox zəngindir və daha ətraflı özündən eşidəcəyik.

– Cavanşir müəllim, 70 illiyiniz münasibətilə təbrik edirəm. Maşallah, amma heç o yaşı göstərmirsiniz.

– Necə ki? Elə zənn edirsiniz ki, dirijorlar 70-ində taqətdən düşməlidir? (gülür)

– Elə niyə? İltifat edirəm də.

– (Gülür). Hə, belə deyin də. Yəqin genetik amil də var. Amma mən sağlamlığımla məşğul oluram, idman edirəm, yəni aktiv həyatdayam. Ən əsası, ruhumu təmiz saxlayıram, ürəyimi mənasız şeylərlə yükləmirəm, həyatımı, dünyanı sevərək yaşayıram. Qoyun bunu da deyim də. İnanırsız ki, mən bu qədər uzun illərdir işləmişəm, amma bir dəfə də müsahibə verməmişəm.

– Deməli, eksklüziv mənədir?

– Day orasını siz bilərsiniz. Dayanın, yadıma düşdü, 50 illiyimdə rus dilində bir sayt üçün olmuşdu, vəssalam.

– Sizi qınamıram, dirijorlar çətin müsahibdirlər yəqin.

– Mən burada da, təbii ki, Rusiyada da təhsilimi rus dilində almışam. Yəqin ona görə çətinlik çəkirəm. Amma heç bu da səbəb deyil. Axı dirijor çox zaman susur. Danışan çubuğu, mimikaları, əlləri və gözləridir. O, sadəcə, orkestrlə danışır. Onu da tamaşaçı görmür. Əslində, çoxumuz danışmırıq. Bu barədə Yalçın (Yalçın Adıgözəlov – H.N) ustadır (gülür).

– Azərbaycan musiqisində dirijorluq amili və bu istiqamət nə qədər önəmli və populyardır?

– Dirijorluq çox çətin, amma həm də gözəl sənətdir. Bildiyiniz kimi, mən xor dirijorluğu üzrə təhsil almışdım. Məni simfonik orkestr dirijoru edən rəhmətlik maestro Niyazi oldu. Təhsilimi başa vurub Opera və Balet Teatrında xormeyster kimi işləməyə gəldim. Bir ildən sonra Niyazi məni xor kapellasına bədii rəhbər və dirijor götürdü. O vaxtlar bütün tədbirlərdə orkestr və xor birgə çıxış edirdi. Bir dəfə Niyazi “Nə durmusan, qalx, dirijorluq elə” dedi. Düzü çaşdım. “Koroğlu” operasının “Çənlibel” xoru oxunurdu. Zal tamaşaçı ilə dolu və mən ilk dəfə bu boyda orkestr, tamaşaçı önünə çıxdım. İlk çıxışım Niyazinin xoşuna gəldi və o vaxtdan məni köməyə çağırdı. Daha doğrusu, məşqləri mənə tapşırdı, konserti də özü idarə edirdi.

– Bu, belə nə qədər davam elədi? Yəni sizin arxa plandakı qəhrəmanlığınız?

– Amma bu, böyük qürur idi. Dövlət Simfonik Orkestrinə dirijorluq sizə elə-belə iş gəlməsin. Ruhu şad olsun onun, 28 yaşında bir gənc üçün bu yaxşı təcrübə idi. Beləcə, kapellada işləyə-işləyə orkestrdə də çalışırdım. Günlərin bir günü “Muzkomediya”nın direktoru Bala Qasımov Niyazinin yanında mənə iş təklif elədi. Onlar dost idilər, filarmoniyaya tez-tez gəlirdi. Onun “Gəl, səni teatra dirijor götürüm” sözü ağzından çıxanda gözümü maestroya dikdim. Cavandım, günahkar adam kimi bir anda elə bildim balacalaşdım. Heç nə demədim, eləcə maestroya baxdım. O da bərk hirsləndi və mənə “Əgər onun təklifinə razılıq versən, səni işdən qovacam” dedi. Mən də, sözsüz ki, razılaşmadım. Bir müddətdən sonra Niyazi rəhmətə getdi. Mən gördüm ki, yox, daha alınmır.  Kapelladan məni və daha bir neçə nəfəri çıxarmaq istəyirlər. Yadıma Bala müəllimin təklifi düşdü və teatra getdim. Artıq ora xormeyster kimi yox, dirijor kimi getdim.

– Eşitdiyimə görə, Niyazinin ölümündən sonra filarmoniyada vəziyyət elə də ürəkaçan olmayıb.

– Hə, xaotik vəziyyət yarandı. O vaxt mədəniyyət naziri də Zakir Bağırov idi. Həmin dövr çox çətin oldu. Nə isə, yavaş-yavaş nizam yarandı.  Mən o teatrda işlədim və bir ildən sonra baş dirijor oldum. Dörd il bu vəzifəni icra etdim, bir neçə tamaşanı hazırladım. Hər şey yaxşı gedirdi. Birdən faciə yaşandı, iki baldızım avtoqəzada həlak oldular. Şəmkirə köçməli olduq. Axı, onların uşaqlarına baxmaq, böyütmək lazım idi. Buradan işdən çıxıb Şəmkirdə Mədəniyyət şöbəsinin müdir müavini işlədim. Dörd il də belə davam etdi. Uşaqlar bir az da böyüdülər və onları da götürüb Bakıya döndük. İki özümün övladım, üç də onlar – birlikdə böyüdülər, təhsil aldılar. İndi, şükür, nəvələrim, böyük ailəm var.

– Axırda verəcəyim sual idi, amma indi məqamıdır: həyatda xoşbəxtsiz, yoxsa sənətdə?

– Hər ikisində, amma əsas ailədir.

– Bayaqkı sözümə qayıdıram, dirijorluq bizdə o qədər də populyar deyil. Solisti, artisti, vokalçını tanıyırlar, amma dirijor az tanınır. Dirijor deyəndə isə ilk yada düşən maestro Niyazi olur.

– Haqlısınız. Niyazi səviyyəsinə heç kim  çata bilməz və o, tam başqa bir insan idi.

– Necə xatırlayırsınız onu?

– Niyazi çox çətin adam idi. Tələbkar və kaprizli.

– Ondan sizə hansı xasiyyətlər keçib?

– Heç biri, istəmirəm də (gülür). Mənə həmişə “Sən onunla necə yola gedirsən” sualını verirdilər. Deyirdim ki, “çox asan”. Çünki o, etirazı sevmirdi. Deyirdi, danışırdı, səni o ki var danlayırdı və gözləyirdi ki, bircə kəlmə cavab verəsən. Əsas partlayış da bundan sonra yaranır və o, əsib-coşurdu. Mən də dilini tapmışdım, susurdum, o sakitləşəndə danışırdım. Ruhu şad olsun, susaraq, səbir edərək danışmağı da öyrətdi mənə. Çünki o, ustad idi...

– Şəmkirdən qayıtdıqdan sonra harada çalışdınız?

– Onu deyirdim axı, “Muzkomediya”ya qayıtdım. Onda direktor Qəzənfər Topçiyev idi. Məni işə götürdü. 1996-cı ildə isə məni yenidən Opera və Balet Teatrına dəvət etdilər. Onda baş dirijor Kazım Əliverdibəyov idi. Gördüm mənə acıqlı-acıqlı baxır. Yaşlı adam idi, başa düşürdüm onu. Hiss etdim ki, bura gəlməyimi istəmir.

– Deməli, dirijorların arasında da belə söz-söhbətlər olur?

– Eh, sizə böyük orkestr ilə iş asan gəlməsin. Söz-söhbəti, rəqabəti də olur. Dirijor gərək yaxşı mənada çoxbilmiş olsun. Baxın, mən bura gələndə orkestrdə korifeylər oturmuşdular. Yaşları, təcrübələri, fəxri adları, nüfuzları vardı. Mən isə cavan kadr. Amma özümə qarşı yaxşı münasibət gördüm. Tək idim və başladım yavaş-yavaş bütün repertuarı öyrənməyə. O günlər Kazım müəllim də çıxıb getmişdi Türkiyəyə. Çətin dönəm idi, 90-cı illəri yadınıza salın: bir axın getdi qardaş ölkəyə. Orkestrdən də gedənlər az olmadı. Beləcə, dağılmaqda olan orkestrlə təkbaşına qaldım. Neyləmək olardı? Başladım məşqlərə və beləcə uzun illər işlədik.

– Orkestr sizə rahat öyrəşdi?

– Başqa çarə də yox idi (gülür). Dörd ay dirijor, sonra isə baş dirijor oldum. Onda Xalq artisti Rauf Abdullayev də artıq Türkiyədən qayıtmışdı. Bəzi tamaşaları da o idarə edirdi. Əlavə olaraq gürcü dirijorlar da dəvət edilirdi.

– Rəqabətin güclü olduğu yerdə ən yaxşısı olmaq məcburiyyətdir.

– Baş dirijor olanda təkcə orkestri yox, solistləri, xoru, baleti idarə etməlisən. Bu isə yüzlərlə insan amilidir. Özü də hərəsi bir düşüncə və ovqatda.

– Hansını idarə etmək daha çətin idi?

– Hamısını. Hərəsinin öz xüsusiyyəti var. İş prosesində elə an olur ki, sən səhv edə bilməzsən. Baxın, götürək baleti. Balet artisti oynayır, hansısa məqamda – elementar olaraq atıldığı anı icra edə bilmir və büdrəyir, gecikir, sürüşür, nə isə baş verir də. Bu an mən akkord verməliyəm. Deməli, həm səhnəni, həm də orkestri eyni anda görməli və səhnədən gördüyümü orkestrə ötürməliyəm. Orkestrdə idarəetmə anındakı cüzi sapma bütünlükdə çaşqınlıq yaradır.

– Sözsüz ki, dediyiniz işin incəliyidir. Bu, öz yerində. Mənə maraqlı olan başqa məqamdır. Baxın, not-orkestr-səhnə – bu üçlükdə dirijor üçün əsas göstərici nədir?

– Baletdə də, operada da səhnə. Mən o nota elə-belə baxıram, inanın. Əksəriyyətini əzbər bildiyimdən nota yox, canlı prosesə baxaraq idarə edirəm. Bunun da öz incəlikləri var. Məsələn, tamaşaya qədər gedib bir neçə dəfə balet məşqlərinə baxıram. Harada nə etməli olduğumu özüm üçün hesablayıram və beləcə, tamaşa zamanı işimi mexaniki olaraq görürəm. Bu mənada opera tamaşaları daha çətindir. Görürsən ki, bir andan sonra solistin nəfəsi çatmır və başlayır temp ilə oxumağa. Orkestr də onu “qovmağa”. Bu an idarəetmə çətin olur.

– Siz deyən məqamlar milli operalarda daha çox olur, yoxsa?...

– Əsasən muğam operalarında. Yaxşı, bacarıqlı, bayaq dediyim mənada çoxbilmiş dirijor hər kəsin yerini bilir və lazım gələndə göstərir də. Orkestrə də, solistlərə də.

– Dirijorlar arasında dostlarınız çoxdur?

– Əslində, hamı ilə yaxşıyam, amma həm də məsafəli. Dirijor Yaşar İmanovla yaxşı münasibətim, zarafatım var. Bilirsiniz, hərə öz işi ilə məşğul olsa, mənasız söz-söhbətlər də olmaz. İdarəetmə qabiliyyəti, peşəkarlıq, istedad və sözsüz ki, səmimiyyət bütün qapıların açarıdır. Amma dirijor sənəti “burada mənəm, Bağdadda kor xəlifə”liyi sevmir. İstənilən halda orkestr, solistlər, balet, xor məhz o hegemonluq iddialıları əridib, mum edirlər (gülür və mən artıq eyhamından nə dediyini aydın anlayıram deyə söhbəti dəyişirəm).

– Yəqin sizin də ən sevdiyiniz opera və balet nümunələri var...

– Sözsüz ki. Amma üzərində ən çox əziyyət çəkdiyimdən danışım, siz də bilin. 20 ildən sonra “Xanəndənin taleyi” operasının notlarını tapdım. İtmişdi, nə bilmək olar, bəlkə də itirilmişdi. Cahangir Cahangirovun bu operası ilk dəfə 1980-ci ildə qoyulmuşdu. Rəhmətlik Baba Mahmudoğlu əsas ifaçı idi. O opera repertuarda qalsa da, 1982-ci il yanğınında notu da, dekorasiyası da itdi-batdı. Notları çətinliklə Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivindən tapdım və 30 ildən sonra onu yenidən qoyduq. Son dəfə İlkin Əhmədov oynadı. İki dəfə oynandı və sonra mən getdim.

– Hara?

– Təqaüdə göndərdilər. Sağ olsun Yusif Eyvazov, onun dəvəti ilə yenidən doğma məkandayam. Yusif müəllim məni dəvət edəndə düşündüm ki, 70 illiyimi keçirmək istəyir. Keçirdilər də. O, həm də “gəlin, işləyək” dedi. Özü də tək məni yox, peşəkar rəhbər kimi teatrın ehtiyacı olan bir çox insanı yenidən işə dəvət etdi. Bunların arasında solistlər də, musiqiçilər də, balet artistləri də var. Məşqlərimiz gedir, son olaraq “1001 gecə” baletini idarə etmişəm. “Sevil”, “Traviata”, “Şelkunçik”... davam edirik. Böyük əzm və enerji ilə.

– Bir az da klassik musiqiyə maraqdan danışaq. Sizcə, bu musiqiyə kütləvi maraq niyə azdır?

– Az deyil, sadəcə onun öz dinləyicisi var. Bu, Avropada da, qonşumuz Rusiyada da belədir. Təkcə indi yox, sovetlər zamanında da belə olub.

– Amma o dönəmdə xor kapellası, orkestr kolxozçular qarşısında konsertlər verirdi. Klassik musiqi təbliğatı ənənəsi var idi.

– Adətən bizdə xor sənəti o qədər də geniş yayılmayıb. Gürcülərə, başqa millətlərə nisbətdə zəifdir. Sözsüz ki, burada kilsə musiqisi amili də var. Bütün hallarda, Dövlət Xor Kapellası əsas kollektiv olaraq daim maraqla izlənilib. Amma münasibət yenə də o deyildi.

– Bəlkə kapellanın repertuarına əl gəzdirib, milliləşdirmək lazımdır?

– Əlbəttə, lazımdır. Amma xor üçün əsər yazılmır axı. Biz nə qədər “Almanı atdım xarala” oxuyaq? Əsərlər yazılmalıdır. Amma bir şeyi də deyim ki, sovet dövründə də plançılıq var idi. Məsələn, biz kapella və orkestrlə rayonlara 10 günlük qastrola gedirdik. Konsertlərimiz də əsasən kolxozlarda olurdu. Bir-iki gündən sonra bir də görürdün ki, sədr astaca “Gəlin, qol çəkin, gedin. Hesab edin ki, konsert verdiniz” deyirdi və biz də məcbur olurduq.  

– Xor üçün əsər yazmaq çətindir yəqin.

– Xor üçün yazmaq xüsusi təhsil və təcrübə istəyir. Ona görə də bəstəkarlarımız əsasən ya vokal, ya da simfonik əsərlər yazırlar.

– Nəticədə musiqi məktəblərinin xor siniflərində seyrəklik yarandı.

– Bəli, çox təəssüf. Amma son illər bu sahədə də vəziyyət düzəlir yavaş-yavaş. Bilirsiniz, təbliğat, xüsusən uşaqlıqdan təbliğat aparılmalıdır. Yadınızdadırsa, Əfsər Cavanşirovun “Bənövşə” uşaq xoru var idi və oradan xeyli solist çıxmışdı. Bilmirəm nə ağıl ilə o kollektivi dağıtdılar.

– Bəlkə xor həm də ona gözə alınmır ki, bizdə “mən” “biz”i üstələyir?

– Sözsüz ki, bizdə solo ifaçılıq, populyarlıq əsas amildir, təəssüf ki.

– Bayaq 90-cı illərdən çox danışdıq. O çətin dönəmdə xeyli musiqiçi Türkiyəyə getmişdi. Siz nə əcəb getmədiniz? Burada işiniz-gücünüz var idi deyə?

– İşə gəlincə, hamımızın işi var idi və cüzi məvacib ilə bir neçə yerə qaçırdıq. Amma yenə də getməyi düşünmədim. O dövr çətin idi, solistlər, ifaçılar, balet artistləri getdilər. İndi isə qayıdırlar. Yəqin artıq orada kadrlar yetişiblər deyə, bunlara ehtiyac yoxdur. Kim necə bacarırdı yaşayırdı. Mən dörd yerdə çalışırdım. Çətin idi. İndi də musiqiçilərimiz bir neçə yerdə işləyirlər. Dolanmaq üçün bu, vacibdir. Digər tərəfdən, heç indi də peşəkar kadrlar siz deyən qədər çox deyil.

– Orkestrlərin peşəkarlıq səviyyəsi barədə fikirləriniz maraqlıdır.

– Son illər yaranan tələbə kollektivlərini çox bəyənirəm. Onlar orkestrdə öyrəşirlər. Heç də hər solist akademik teatra, simfonik orkestrə düşə bilmir. Düşəndə də öyrəşməkləri uzun zaman alır. Bu mənada elə kollektivlər gənclər üçün püxtələşmə məkanı kimi vacibdir. Ümumən orkestrlərin sayı artsa, hətta rayonlarda da yeni musiqi kollektivləri yaransa, çox yaxşı olar.

– Sizin orkestrə düşmək çətindir?

– Asan da deyil. Amma öyrədirik. Bizdə müsabiqə elan olundu, ikinci orkestr üçün solistlər yığıldı. Qarşımızda böyük iş planı var. Bir orkestrlə də bunu etmək çətindir. Ona görə də Yusif müəllim maraqlı ideya irəli sürdü və ikinci orkestr yığılır. Beləcə, eyni zamanda teatrda da, qastrolda da çıxış etmək mümkün olacaq. Yəni iş dayanmayacaq.

– Gəlin sonda söhbətin orkestrovkasını edək: dirijorun gözü, ağzı, əli işləyir, yoxsa çubuğu?

– Bayaqdan bu sualı gözləyirdim (gülür). Mən özüm musiqi ilə yaşayıram deyə, çubuq heç yadıma da düşmür. Birinə qaş-göz, başqasına mimika ilə düzəliş verirəm. Olur, kimsə səhv oxuyanda yüngülcə əlimi yellədirəm ki, nə edirsən (əlini havada oynadıb, astaca ağzına aparır), ya da işarə ilə Elxanı (Əməkdar artist, tarzən Elxan Mansurov – H.N.) göstərib başa salıram ki, “Bax, ayaqların artıq yerə döyür, hara çıxmısan, düş aşağı”. Solistləri beləcə, gülə-oynaya yola verirəm. Amma orkestr bir baxışımla bilir ki, kim harada nəyi səhv ifa edib. Nəfəsli alətlərdə müəyyən məqamlarda bunu keçmək olur. İnsandır, uzun ifa zamanı ani texniki səslənmə sürüşmələri olur. Amma bunu biz bilirik. Tamaşaçı elə də hiss eləmir.

Söhbətləşdi: Həmidə Nizamiqızı